Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 432
Поиск по словарям
ХӘРӘКӘТ ИТЕҮ
3. фәлс. Матди донъяның өҙлөкһөҙ үҙгә-реүенән һәм үҫеүенән торған йәшәү ысулы. □ Движение. ■ Донъя шундай итеп ҡоролған: туҡтауһыҙ хәрәҡәт бара, тыуым менән улем нисбәтенең тигеҙлеге атҡарыла, миҙгелдәр уҙ сиратынан яҙлыҡмай алмашына. Г. Яҡупова.
4. Ниндәйҙер бер йүнәлешкә табан күмәк ҡуҙғалыш; бер урындан икенсе урынға күсеш. □ Движение. Хәрәкәт туҡтау. Хәрәкәтте тыйыу. ■ Фронт буйында кумәк ғәскәр хәрәкәте ярамай, .. ундай походтар кис менән була. Д. Юлтый.
5. Транспорт йөрөшө. □ Движение транспорта. Поездар хәрәкәте. Трамвай хәрәкәте. Хәрәкәт көсәйеу. ■ Тирә-йун машиналар хәрәкәтенән һәм бала-саға тауышынан геуләп тора. Р. Байбулатов.
6. Кеше, машина һәм башҡа нәмәләрҙең төрлө йүнәлештәге йөрөшө; тын, һил булмаған хәл. □ Движение. Урамда хәрәкәт юҡ. Хәрәкәт баҫылды. Хәрәкәттән баш әйләнеу. ■ Шау-шыуға бөтә урам хәрәкәткә килде.
3. Биишева. Залда йәнләнеу, бышылдап һөйләшеуҙәр, хәрәкәт барлыҡҡа килде. Д. Бүләков.
7. Тәндең йәки тән ағзаларының торошондағы үҙгәреш, ҡуҙғалыш. □ Движение тела, частей тела. Хәрәкәт итеу. Ҡул хәрәкәте. Һығылмалы хәрәкәт. Я Флурә беренсе рәттә ултыра, йоҙроҡтарын эйәгенә терәп, уҡытыусының һәр һуҙен йота, һәр хәрәкәтен куҙәтә. Ш. Хажиәхмәтов.
8. кусм. Билдәле бер маҡсаты булған ижтимағи эшмәкәрлек. □ Деятельность. Революцион хәрәкәт. Азатлыҡ хәрәкәте. Милли-азатлыҡ хәрәкәт. И Зәки Вәлиди — XX быуат башындағы башҡорт азатлыҡ хәрәкәтенең иң абруйлы лидеры,.. боронғоса әйткәндә, баш сардары. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘРӘКӘТ ИТЕҮ (хәрәкәт ит-) (Р.: двигаться; И.: move; T.: hareket etmek) ҡ.
1. Ниндәйҙер бер йүнәлештә барыу, ҡуҙғалыу. □ Двигаться. Туңәрәк буйлап хәрәкәт итеу. М Дошманды позицияһынан ҡыуып сығарыу өсөн, бер ук ваҡытта, башҡа батальондар ҙа алға табан хәрәкәт итә башланы. Ә. Бикчәнтәев.
2. Тик тормай, хәрәкәттә булыу; хәрәкәтләнеү. □ Двигаться. Тиҙ хәрәкәт итеу. Йыш хәрәкәт итеу.
3. Эшләү, йөрөү (машина, механизмдарға ҡарата). □ Двигаться, работать. Хәрәкәт итә башланы. Бер туҡтауһыҙ хәрәкәт итеу. Тигеҙ хәрәкәт итеу.
ХӘРӘКӘТКӘ КИЛЕҮ (хәрәкәткә кил-) (Р.: прийти в движение; И.: start moving; T.: harekete gelmek) ҡ.
Тик торған тыныс хәлдән сығыу; хәрәкәтләнеү; эшләй башлау. □ Прийти в движение. Халыҡ хәрәкәткә килде. Кинәт хәрәкәткә килеу. М Алғы рәттә, контора эргәһендәрәк, халыҡ елле көндәге тулҡынланған кул һымаҡ, хәрәкәткә килде. Я. Хамматов. Балалар ижады уҙәгенең «Сулпылар» ансамбле уҙен-сәлекле бейеу менән асып ебәрҙе, был дәртле көйгә хатта тамашасылар ҙа хәрәкәткә килде, «һаҡмар», 3 июнь 2014.
ХӘРӘКӘТЛЕ (Р.: подвижный; И.: flexible; agile; mobile; T.: hareketli) c.
Хәрәкәтләнә торған. □ Подвижный, подвижной. Еңел хәрәкәтле. Һалмаҡ хәрәкәтле. Аҙ хәрәкәтле тормош. Хәрәкәтле уйындар уйнатыу. ■ [Илғужа Ғиниәтович] етеҙ хәрәкәтле, уткер ҡарашлы, ҡырыҫлығы бөтә торош-булмышына бәреп сыҡҡан ир, еңел машинаһына ултыртып, Өфө ҡунағын аэродромға оҙата китте. Д. Бүләков.
ХӘРӘКӘТЛӘНДЕРЕҮ (хәрәкәтләндер-) (Р.: двигать чем\ И.: set into motion; T.: hareketlendirmek) ҡ.
Хәрәкәткә килтереү. □ Двигать чем. Ҡул-аяҡты хәрәкәтләндереу. Быуындарҙы хәрәкәтләндереу. М Әлмира менән Наил ҡара-ҡаршы баҫты ла, физкультура яһаған кеуек, аяҡ-ҡулдарын алмаш-тилмәш хәрәкәтләндерә башланы. Р. Байбулатов.
ХӘРӘКӘТЛӘНДЕРЕҮСЕ (Р.: двигательный; И.: setting into motion; T.: harekete getiren) c.
Хәрәкәткә килтереүсе. □ Двигательный. Хәрәкәтләндереусе көс.
ХӘРӘКӘТЛӘНЕҮ (хәрәкәтлән-) (Р.: двигаться; И.: move; T.: hareketlenmek) ҡ.
Хәрәкәттә булыу; ҡыймылдау, йөрөү. □ Двигаться. // Движение. Хәрәкәтләнеп алыу. Хәрәкәтләнеп тороу. М «Киләсәкте
432
3. фәлс. Матди донъяның өҙлөкһөҙ үҙгә-реүенән һәм үҫеүенән торған йәшәү ысулы. □ Движение. ■ Донъя шундай итеп ҡоролған: туҡтауһыҙ хәрәҡәт бара, тыуым менән улем нисбәтенең тигеҙлеге атҡарыла, миҙгелдәр уҙ сиратынан яҙлыҡмай алмашына. Г. Яҡупова.
4. Ниндәйҙер бер йүнәлешкә табан күмәк ҡуҙғалыш; бер урындан икенсе урынға күсеш. □ Движение. Хәрәкәт туҡтау. Хәрәкәтте тыйыу. ■ Фронт буйында кумәк ғәскәр хәрәкәте ярамай, .. ундай походтар кис менән була. Д. Юлтый.
5. Транспорт йөрөшө. □ Движение транспорта. Поездар хәрәкәте. Трамвай хәрәкәте. Хәрәкәт көсәйеу. ■ Тирә-йун машиналар хәрәкәтенән һәм бала-саға тауышынан геуләп тора. Р. Байбулатов.
6. Кеше, машина һәм башҡа нәмәләрҙең төрлө йүнәлештәге йөрөшө; тын, һил булмаған хәл. □ Движение. Урамда хәрәкәт юҡ. Хәрәкәт баҫылды. Хәрәкәттән баш әйләнеу. ■ Шау-шыуға бөтә урам хәрәкәткә килде.
3. Биишева. Залда йәнләнеу, бышылдап һөйләшеуҙәр, хәрәкәт барлыҡҡа килде. Д. Бүләков.
7. Тәндең йәки тән ағзаларының торошондағы үҙгәреш, ҡуҙғалыш. □ Движение тела, частей тела. Хәрәкәт итеу. Ҡул хәрәкәте. Һығылмалы хәрәкәт. Я Флурә беренсе рәттә ултыра, йоҙроҡтарын эйәгенә терәп, уҡытыусының һәр һуҙен йота, һәр хәрәкәтен куҙәтә. Ш. Хажиәхмәтов.
8. кусм. Билдәле бер маҡсаты булған ижтимағи эшмәкәрлек. □ Деятельность. Революцион хәрәкәт. Азатлыҡ хәрәкәте. Милли-азатлыҡ хәрәкәт. И Зәки Вәлиди — XX быуат башындағы башҡорт азатлыҡ хәрәкәтенең иң абруйлы лидеры,.. боронғоса әйткәндә, баш сардары. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘРӘКӘТ ИТЕҮ (хәрәкәт ит-) (Р.: двигаться; И.: move; T.: hareket etmek) ҡ.
1. Ниндәйҙер бер йүнәлештә барыу, ҡуҙғалыу. □ Двигаться. Туңәрәк буйлап хәрәкәт итеу. М Дошманды позицияһынан ҡыуып сығарыу өсөн, бер ук ваҡытта, башҡа батальондар ҙа алға табан хәрәкәт итә башланы. Ә. Бикчәнтәев.
2. Тик тормай, хәрәкәттә булыу; хәрәкәтләнеү. □ Двигаться. Тиҙ хәрәкәт итеу. Йыш хәрәкәт итеу.
3. Эшләү, йөрөү (машина, механизмдарға ҡарата). □ Двигаться, работать. Хәрәкәт итә башланы. Бер туҡтауһыҙ хәрәкәт итеу. Тигеҙ хәрәкәт итеу.
ХӘРӘКӘТКӘ КИЛЕҮ (хәрәкәткә кил-) (Р.: прийти в движение; И.: start moving; T.: harekete gelmek) ҡ.
Тик торған тыныс хәлдән сығыу; хәрәкәтләнеү; эшләй башлау. □ Прийти в движение. Халыҡ хәрәкәткә килде. Кинәт хәрәкәткә килеу. М Алғы рәттә, контора эргәһендәрәк, халыҡ елле көндәге тулҡынланған кул һымаҡ, хәрәкәткә килде. Я. Хамматов. Балалар ижады уҙәгенең «Сулпылар» ансамбле уҙен-сәлекле бейеу менән асып ебәрҙе, был дәртле көйгә хатта тамашасылар ҙа хәрәкәткә килде, «һаҡмар», 3 июнь 2014.
ХӘРӘКӘТЛЕ (Р.: подвижный; И.: flexible; agile; mobile; T.: hareketli) c.
Хәрәкәтләнә торған. □ Подвижный, подвижной. Еңел хәрәкәтле. Һалмаҡ хәрәкәтле. Аҙ хәрәкәтле тормош. Хәрәкәтле уйындар уйнатыу. ■ [Илғужа Ғиниәтович] етеҙ хәрәкәтле, уткер ҡарашлы, ҡырыҫлығы бөтә торош-булмышына бәреп сыҡҡан ир, еңел машинаһына ултыртып, Өфө ҡунағын аэродромға оҙата китте. Д. Бүләков.
ХӘРӘКӘТЛӘНДЕРЕҮ (хәрәкәтләндер-) (Р.: двигать чем\ И.: set into motion; T.: hareketlendirmek) ҡ.
Хәрәкәткә килтереү. □ Двигать чем. Ҡул-аяҡты хәрәкәтләндереу. Быуындарҙы хәрәкәтләндереу. М Әлмира менән Наил ҡара-ҡаршы баҫты ла, физкультура яһаған кеуек, аяҡ-ҡулдарын алмаш-тилмәш хәрәкәтләндерә башланы. Р. Байбулатов.
ХӘРӘКӘТЛӘНДЕРЕҮСЕ (Р.: двигательный; И.: setting into motion; T.: harekete getiren) c.
Хәрәкәткә килтереүсе. □ Двигательный. Хәрәкәтләндереусе көс.
ХӘРӘКӘТЛӘНЕҮ (хәрәкәтлән-) (Р.: двигаться; И.: move; T.: hareketlenmek) ҡ.
Хәрәкәттә булыу; ҡыймылдау, йөрөү. □ Двигаться. // Движение. Хәрәкәтләнеп алыу. Хәрәкәтләнеп тороу. М «Киләсәкте
432