Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 433
Поиск по словарям
ХӘРӘМ йөн
ҡайғыртыу» тигән һуҙ — киләсәк көндә кәрәк буласаҡ вә файҙаһы куреләсәк эштәрҙе эшләу вә шул хаҡта тырышыу, тәдбирле булыу, фекер берлә хәрәкәтләнеу, тигән һуҙ. Р. Фәхретдинов.
ХӘРӘКӘТСЕЛ с. ҡар. хәрәкәтсән. Хәрәкәтсел кеше.
ХӘРӘКӘТСӘН (Р.: подвижный; И.: flexible; agile; mobile; T.: hareketli) c.
Тик тормаған, хәрәкәтләнеп тороусан. □ Подвижный, подвижной. Хәрәкәтсән бала. Хәрәкәтсән ҡатын. Хәрәкәтсән булыу. ■ [Шәмсиә] оҙон буйлы, төҙ һөйәкле, егерме биш йәштәр самаһындағы хәрәкәтсән бер ҡатын икән. И. Насыри. [Арғынбаев] уҙе, тулы кәуҙәле булыуға ҡарамаҫтан, хәрәкәтсән, етеҙ, эйәге, башын борғослағанда, әллә ике, әллә өс уркәсле булып китә ине. Д. Бүләков.
ХӘРӘКӘТТӘГЕ (Р.: действующая (армия); И.: active (army); T.: harekette bulunan) c.
1. Армияның һуғыш ваҡытында фронтта булған частары. □ Действующая (армия). Хәрәкәттәге армия сафы. Хәрәкәттәге армия составы. Хәрәкәттәге армияға хеҙмәткә алыныу. Л 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы хәрәкәттәге армия составына индерелеп, 1941 йылдың 15 декабрендә башланған Тула һөжум операцияһы барышында азат ителгән әлкә биләмәһендә урынлаша. «Башҡортостан», 6 май 2015.
2. Хәрәкәттә булған. □ Находящийся в движении. Хәрәкәттәге поезд. Хәрәкәттәге транспорт. Хәрәкәттәге кеше.
ХӘРӘКӘТҺЕҘ (Р.: без движения; И.: motionless; T.: hareketsiz) с.
Нимәнеңдер тыныс хәлдә булыуы. □ Без движения. Хәрәкәтһеҙ кул. Хәрәкәтһеҙ урман. Хәрәкәтһеҙ тән. М Ирәндек өҫтөндә аҫылынып торған хәрәкәтһеҙ аҡ болот һорғолтланып, ҡуйырып, ҡаяларға һырыша башланы. 3. Биишева.
ХӘРӘКӘТҺЕҘЛЕК (хәрәкәтһеҙлеге) (Р.: неподвижность; И.: immobility; T.: hareketsizlik) и.
1. Хәрәкәтһеҙ булыу. □ Неподвижность. Юл хәрәкәтһеҙлеге. Аяҡ-ҡулдың хәрәкәтһеҙлеге. Хәрәкәтһеҙлектән өшөу.
2. Эшлекһеҙлек, эштә һүлпәнлек. □ Бездеятельность, пассивность. Хәрәкәтһеҙлек борсоу. Йәмғиәттең хәрәкәтһеҙлеге. Хәрәкәтһеҙлектән ялҡыу.
ХӘРӘМ [ғәр. >*] (Р.: запрещённый; И.: forbidden; T.: haram) с.
1. дини. Дин, шәриғәт тарафынан тыйылған; ашау-эсеүгә, файҙаланыуға рөхсәт ителмәгән; киреһе — хәләл. □ Запрещённый, недозволенный шариатом, запретный. Хәрәм нәмә. Хәрәм аш.
2. Көс түгеп табылмаған, тейешһеҙ юл менән алынған. □ Нечестный, приобретённый нечестным путём. Хәрәм аҡса. Хәрәм мал. Хәрәм донъя. ■ Урлашып та, башҡа хәрәм юл менән дә купме генә зыян килтермәһен, уҙе әлеге халыҡтан ошоғаса бер йәбер ҙә кургәне булманы. И. Ноғманов. • Мал эйәһенә оҡшамаһа, хәрәм була. Әйтем.
3. кусм. Намыҫҡа ҡаршы килгән, ярамай тип табылған, килешһеҙ, насар. □ Нечестный, плохой, запрещённый. Хәрәм эш. Хәрәм ҡылыҡ. Хәрәм сифат. ■ Хаттарыма ҡаршы хат яҙмайһың, һине һөйөу миңә хәрәмдер. Халыҡ йырынан. • Эшлекһеҙгә эш хәрәм. Мәҡәл.
♦ Хәрәм төртөү хәрәмдән мал йыйған кеше зыян күргәндә әйтелә. □ Не идти впрок кому (о нажитом нечестным путём добре). В [Егеттәр:] Хәрәм төртә торған әле. .. Бер шеше тулһа, бәй тип тә ҡалыр әле [Әхмәди]. Ж. Кейекбаев. Хәрәм һөйәк әрләгәндә әйтелә. □ Негодник (бранное выражение). Ух, хәрәм һөйәк!
ХӘРӘМ АШАУ (хәрәм аша-) (Р.: посягать на чужое добро; И.: enrich oneself unlawfully; T.: haram yemek) ҡ.
Тейешһеҙ, еңел юл менән табылған нәмәне файҙаланыу. □ Посягать на чужое добро; обогащаться незаконным способом. ■ [Сәлимгәрәй:] Мин һеҙҙең шикелле, хәрәм ашап, бурлыҡ менән байымаған. Ж. Кейекбаев.
ХӘРӘМ ЙӨН (Р.: пух под крылышком птицы; И.: kind of down; T.: kuştüyü) и.
Ҡаҙҙың ҡанат аҫтындағы йолҡоп ташлана торған йөнө. □ Пух под крылышком птицы. Хәрәм йөнөн йолҡоу. Хәрәм йөнөн бөртөкләу.
433
ҡайғыртыу» тигән һуҙ — киләсәк көндә кәрәк буласаҡ вә файҙаһы куреләсәк эштәрҙе эшләу вә шул хаҡта тырышыу, тәдбирле булыу, фекер берлә хәрәкәтләнеу, тигән һуҙ. Р. Фәхретдинов.
ХӘРӘКӘТСЕЛ с. ҡар. хәрәкәтсән. Хәрәкәтсел кеше.
ХӘРӘКӘТСӘН (Р.: подвижный; И.: flexible; agile; mobile; T.: hareketli) c.
Тик тормаған, хәрәкәтләнеп тороусан. □ Подвижный, подвижной. Хәрәкәтсән бала. Хәрәкәтсән ҡатын. Хәрәкәтсән булыу. ■ [Шәмсиә] оҙон буйлы, төҙ һөйәкле, егерме биш йәштәр самаһындағы хәрәкәтсән бер ҡатын икән. И. Насыри. [Арғынбаев] уҙе, тулы кәуҙәле булыуға ҡарамаҫтан, хәрәкәтсән, етеҙ, эйәге, башын борғослағанда, әллә ике, әллә өс уркәсле булып китә ине. Д. Бүләков.
ХӘРӘКӘТТӘГЕ (Р.: действующая (армия); И.: active (army); T.: harekette bulunan) c.
1. Армияның һуғыш ваҡытында фронтта булған частары. □ Действующая (армия). Хәрәкәттәге армия сафы. Хәрәкәттәге армия составы. Хәрәкәттәге армияға хеҙмәткә алыныу. Л 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы хәрәкәттәге армия составына индерелеп, 1941 йылдың 15 декабрендә башланған Тула һөжум операцияһы барышында азат ителгән әлкә биләмәһендә урынлаша. «Башҡортостан», 6 май 2015.
2. Хәрәкәттә булған. □ Находящийся в движении. Хәрәкәттәге поезд. Хәрәкәттәге транспорт. Хәрәкәттәге кеше.
ХӘРӘКӘТҺЕҘ (Р.: без движения; И.: motionless; T.: hareketsiz) с.
Нимәнеңдер тыныс хәлдә булыуы. □ Без движения. Хәрәкәтһеҙ кул. Хәрәкәтһеҙ урман. Хәрәкәтһеҙ тән. М Ирәндек өҫтөндә аҫылынып торған хәрәкәтһеҙ аҡ болот һорғолтланып, ҡуйырып, ҡаяларға һырыша башланы. 3. Биишева.
ХӘРӘКӘТҺЕҘЛЕК (хәрәкәтһеҙлеге) (Р.: неподвижность; И.: immobility; T.: hareketsizlik) и.
1. Хәрәкәтһеҙ булыу. □ Неподвижность. Юл хәрәкәтһеҙлеге. Аяҡ-ҡулдың хәрәкәтһеҙлеге. Хәрәкәтһеҙлектән өшөу.
2. Эшлекһеҙлек, эштә һүлпәнлек. □ Бездеятельность, пассивность. Хәрәкәтһеҙлек борсоу. Йәмғиәттең хәрәкәтһеҙлеге. Хәрәкәтһеҙлектән ялҡыу.
ХӘРӘМ [ғәр. >*] (Р.: запрещённый; И.: forbidden; T.: haram) с.
1. дини. Дин, шәриғәт тарафынан тыйылған; ашау-эсеүгә, файҙаланыуға рөхсәт ителмәгән; киреһе — хәләл. □ Запрещённый, недозволенный шариатом, запретный. Хәрәм нәмә. Хәрәм аш.
2. Көс түгеп табылмаған, тейешһеҙ юл менән алынған. □ Нечестный, приобретённый нечестным путём. Хәрәм аҡса. Хәрәм мал. Хәрәм донъя. ■ Урлашып та, башҡа хәрәм юл менән дә купме генә зыян килтермәһен, уҙе әлеге халыҡтан ошоғаса бер йәбер ҙә кургәне булманы. И. Ноғманов. • Мал эйәһенә оҡшамаһа, хәрәм була. Әйтем.
3. кусм. Намыҫҡа ҡаршы килгән, ярамай тип табылған, килешһеҙ, насар. □ Нечестный, плохой, запрещённый. Хәрәм эш. Хәрәм ҡылыҡ. Хәрәм сифат. ■ Хаттарыма ҡаршы хат яҙмайһың, һине һөйөу миңә хәрәмдер. Халыҡ йырынан. • Эшлекһеҙгә эш хәрәм. Мәҡәл.
♦ Хәрәм төртөү хәрәмдән мал йыйған кеше зыян күргәндә әйтелә. □ Не идти впрок кому (о нажитом нечестным путём добре). В [Егеттәр:] Хәрәм төртә торған әле. .. Бер шеше тулһа, бәй тип тә ҡалыр әле [Әхмәди]. Ж. Кейекбаев. Хәрәм һөйәк әрләгәндә әйтелә. □ Негодник (бранное выражение). Ух, хәрәм һөйәк!
ХӘРӘМ АШАУ (хәрәм аша-) (Р.: посягать на чужое добро; И.: enrich oneself unlawfully; T.: haram yemek) ҡ.
Тейешһеҙ, еңел юл менән табылған нәмәне файҙаланыу. □ Посягать на чужое добро; обогащаться незаконным способом. ■ [Сәлимгәрәй:] Мин һеҙҙең шикелле, хәрәм ашап, бурлыҡ менән байымаған. Ж. Кейекбаев.
ХӘРӘМ ЙӨН (Р.: пух под крылышком птицы; И.: kind of down; T.: kuştüyü) и.
Ҡаҙҙың ҡанат аҫтындағы йолҡоп ташлана торған йөнө. □ Пух под крылышком птицы. Хәрәм йөнөн йолҡоу. Хәрәм йөнөн бөртөкләу.
433