Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 434
Поиск по словарям
ХӘРӘМЛӘШЕҮ
ХӘРӘМЛӘШЕҮ (хәрәмләш ) (Р.: мошенничать; И.: scheme; T.: hile yapmak) ҡ.
Үҙ файҙаһына ғәҙелһеҙлек эшләү, хәйлә менән алдашыу. □ Мошенничать, плутовать, жульничать. Уйында хәрәмләшеү. Хәрәмләшеп еңеү. Ҡара уны, хәрәмләшмә!
ХӘРӘМСЕ I (Р.: мошенник; И.: knave; T.: hileci) и. һөйл.
Эштә, уйында хәрәмләшә, алдай торған кеше. □ Мошенник, плут, жулик; шулер. Хәрәмсегә ышанма! Хәрәмсенең кәрәген биреү.
ХӘРӘМСЕ II (Р.: ёрш; И.: ruff; T.: hani balığı) и. диал. ҡар. этеш.
Алабуғалар ғаиләһенә ҡараған, шырт ҡанатлы, ныҡ ҡылсыҡлы ваҡ йылға балығы. □ Ёрш. Хәрәмсе балығы.
ХӘРӘМСЕЛӘҮ (хәрәмселә-) ҡ. ҡар. хәрәмләшеү. Хәрәмселәп эшләү.
ХӘРӘМТАЛАҠ (хәрәмталағы) (Р.: развод; И.: Moslem divorce; T.: talak) и. диал.
Ҡатынды айырыу. □ Развод, расторжение брака. М Батша ҡалған ҡатындарына: «Ситләтмәгеҙ [йәш ҡатынды], әгәр ситләтһәгеҙ, хәрәмталаҡ яһармын», — тигән. Әкиәттән.
ХӘРӘМ ҺАРАЙЫ (Р.: гарем; И.: women’s part of a house; T.: harem) u.
Күп ҡатынлылыҡ хөкөм һөргән көнсығыш мосолман халыҡтарында ҡатын-ҡыҙҙар тора торған йорт йәки бүлмә. □ Гарем. ■ [Зинкевич:] Бындай байлыҡ менән мин бөгөн төрөк солтаны. Хәрәм һарайын ғына табаһы ҡалды. Ә. Мирзаһитов.
ХӘРӘПСЕ и. ҡар. һәптән 1. Ауыл хәрәпсеһе. Хәрәпсегә ышанма!
ХӘРӘПСЕЛӘНЕҮ (хәрәпселән-) ҡ. ҡайт. ҡар. хәрәпселәү, возвр. от хәрәпселәү. Хәрәпселәнеп йөрөмә!
ХӘРӘПСЕЛӘҮ (хәрәпселә-) (Р.: сплетничать; И.: gossip; T.: dedikodu yapmak) ҡ. һөйл.
һәптәңләп һүҙ йөрөтөү. □ Сплетничать. Хәрәпселәп йөрөү. Урамда хәрәпселәү. Ауыл буйлап хәрәпселәү. М [Көнбикә:] Бәй-бәй, иртә менән хәрәпселәп ҡайҙа сығып киттеләр икән? Н. Мусин. Хәзәйкәһе әйтмешләй, почтальонка Миңлебикә «хәрәпселәргә» сығып ҡына килә ине. С. Шәрипов.
ХӘС киҫ. ҡар. хас 2. Хәс атаһы. Хәс йәйге көн кеүек. ■ Улының хужаларса өҙә баҫып йөрөүен, олпат күренергә тырышып тамаҡ ҡырыуын, тыңлауһыҙ бөҙрә сәсен, хәс тә атаһы кеүек, яй хәрәкәт менән һыйпауын күҙәтеп ултыра [Зөлҡәғиҙә]. Ә. Хәкимов.
ХӘСАРӘТ [ғәр. öjUoâJ (Р.: потеря; И.: loss; T.: hasaret) и. иҫк. кит. ҡар. зыян.
Насар һөҙөмтә, юғалтыу килтергән тәьҫир.
□ Потеря; убыток. Уйламаҫтан хәсарәт килеү. Хәсарәт күреү. Хужалыҡта ҙур хәсарәт. М Һис бер мәхлүҡ вә башҡа йәнһеҙ нәмәләр хәсарәт ҡыла алмай. М. Ғафури. [Егеттәр — Биксәнтәйгә:] Төндәрен айыу апа тәҡәтте ҡорота бит әле. .. Иҫ итмәҫтән берәй хәсарәт яһап ҡуймағайы. И. Ноғманов.
ХӘСЕЙӘТ [ғәр. o jLâ ] (Р.: случаи; И.: stories, tales; T.: vaka) и. диал.
1. Хәбәр, төрлө һүҙ. □ Случаи, россказни. Төрлө хәсейәт күп. Хәсейәт тыңлау.
2. Ниндәйҙер йәшерен мәғлүмәт; сер.
□ Секрет. Хәсейәте бар. Хәсейәт һаҡлау. Хәсейәт сисеү.
3. күсм. Мәғәнә, файҙа. □ Польза, прок. Һүҙенең хәсейәте юҡ. Хәсейәт өҫтәлеү. Хәсейәте тейеү.
ХӘСЕР ИТЕҮ (хәсер ит-) ҡ. иҫк. кит. ҡар. хәсер ҡылыу.
ХӘСЕР ҠЫЛЫУ (хәсер ҡыл-) (Р.: ограничивать; И.: limit; T.: sınırlamak) ҡ.
Эш-хәлде бер генә нәмәгә ҡайтарып ҡалдырыу, сикләү. □ Ограничивать. // Ограничение. ■ Вә ләкин һәр урында, мосолмандар, ғүмеребеҙҙе тик ятыу ҡылдыҡ хәсер. М. Ғафури.
ХӘСЕРӘТ I (Р.: слишком; И.: too much; T.: pek) р. диал.
1. Бик, үтә, ғәҙәттән тыш, ифрат; саманан, сиктән артыҡ. □ Слишком. Хәсерәт тырышыу. Хәсерәт шатланыу. Хәсерәт күбәйеү.
2. һаны, күләме ғәҙәттәгенән артыҡ; күп.
□ Много. Хәсерәт халыҡ йыйылған. Хәсе-рәт күп ине.
ХӘСЕРӘТ II (Р.: бедняга; И.: poor thing; T.: zavallı) и. диал. ҡар. меҫкен.
Ауыр, ҡыҙғаныс хәлдәге кеше. □ Бедняга. Хәсерәтте йәлләү. Ул хәсерәт тә һөйләнгәс.
434
ХӘРӘМЛӘШЕҮ (хәрәмләш ) (Р.: мошенничать; И.: scheme; T.: hile yapmak) ҡ.
Үҙ файҙаһына ғәҙелһеҙлек эшләү, хәйлә менән алдашыу. □ Мошенничать, плутовать, жульничать. Уйында хәрәмләшеү. Хәрәмләшеп еңеү. Ҡара уны, хәрәмләшмә!
ХӘРӘМСЕ I (Р.: мошенник; И.: knave; T.: hileci) и. һөйл.
Эштә, уйында хәрәмләшә, алдай торған кеше. □ Мошенник, плут, жулик; шулер. Хәрәмсегә ышанма! Хәрәмсенең кәрәген биреү.
ХӘРӘМСЕ II (Р.: ёрш; И.: ruff; T.: hani balığı) и. диал. ҡар. этеш.
Алабуғалар ғаиләһенә ҡараған, шырт ҡанатлы, ныҡ ҡылсыҡлы ваҡ йылға балығы. □ Ёрш. Хәрәмсе балығы.
ХӘРӘМСЕЛӘҮ (хәрәмселә-) ҡ. ҡар. хәрәмләшеү. Хәрәмселәп эшләү.
ХӘРӘМТАЛАҠ (хәрәмталағы) (Р.: развод; И.: Moslem divorce; T.: talak) и. диал.
Ҡатынды айырыу. □ Развод, расторжение брака. М Батша ҡалған ҡатындарына: «Ситләтмәгеҙ [йәш ҡатынды], әгәр ситләтһәгеҙ, хәрәмталаҡ яһармын», — тигән. Әкиәттән.
ХӘРӘМ ҺАРАЙЫ (Р.: гарем; И.: women’s part of a house; T.: harem) u.
Күп ҡатынлылыҡ хөкөм һөргән көнсығыш мосолман халыҡтарында ҡатын-ҡыҙҙар тора торған йорт йәки бүлмә. □ Гарем. ■ [Зинкевич:] Бындай байлыҡ менән мин бөгөн төрөк солтаны. Хәрәм һарайын ғына табаһы ҡалды. Ә. Мирзаһитов.
ХӘРӘПСЕ и. ҡар. һәптән 1. Ауыл хәрәпсеһе. Хәрәпсегә ышанма!
ХӘРӘПСЕЛӘНЕҮ (хәрәпселән-) ҡ. ҡайт. ҡар. хәрәпселәү, возвр. от хәрәпселәү. Хәрәпселәнеп йөрөмә!
ХӘРӘПСЕЛӘҮ (хәрәпселә-) (Р.: сплетничать; И.: gossip; T.: dedikodu yapmak) ҡ. һөйл.
һәптәңләп һүҙ йөрөтөү. □ Сплетничать. Хәрәпселәп йөрөү. Урамда хәрәпселәү. Ауыл буйлап хәрәпселәү. М [Көнбикә:] Бәй-бәй, иртә менән хәрәпселәп ҡайҙа сығып киттеләр икән? Н. Мусин. Хәзәйкәһе әйтмешләй, почтальонка Миңлебикә «хәрәпселәргә» сығып ҡына килә ине. С. Шәрипов.
ХӘС киҫ. ҡар. хас 2. Хәс атаһы. Хәс йәйге көн кеүек. ■ Улының хужаларса өҙә баҫып йөрөүен, олпат күренергә тырышып тамаҡ ҡырыуын, тыңлауһыҙ бөҙрә сәсен, хәс тә атаһы кеүек, яй хәрәкәт менән һыйпауын күҙәтеп ултыра [Зөлҡәғиҙә]. Ә. Хәкимов.
ХӘСАРӘТ [ғәр. öjUoâJ (Р.: потеря; И.: loss; T.: hasaret) и. иҫк. кит. ҡар. зыян.
Насар һөҙөмтә, юғалтыу килтергән тәьҫир.
□ Потеря; убыток. Уйламаҫтан хәсарәт килеү. Хәсарәт күреү. Хужалыҡта ҙур хәсарәт. М Һис бер мәхлүҡ вә башҡа йәнһеҙ нәмәләр хәсарәт ҡыла алмай. М. Ғафури. [Егеттәр — Биксәнтәйгә:] Төндәрен айыу апа тәҡәтте ҡорота бит әле. .. Иҫ итмәҫтән берәй хәсарәт яһап ҡуймағайы. И. Ноғманов.
ХӘСЕЙӘТ [ғәр. o jLâ ] (Р.: случаи; И.: stories, tales; T.: vaka) и. диал.
1. Хәбәр, төрлө һүҙ. □ Случаи, россказни. Төрлө хәсейәт күп. Хәсейәт тыңлау.
2. Ниндәйҙер йәшерен мәғлүмәт; сер.
□ Секрет. Хәсейәте бар. Хәсейәт һаҡлау. Хәсейәт сисеү.
3. күсм. Мәғәнә, файҙа. □ Польза, прок. Һүҙенең хәсейәте юҡ. Хәсейәт өҫтәлеү. Хәсейәте тейеү.
ХӘСЕР ИТЕҮ (хәсер ит-) ҡ. иҫк. кит. ҡар. хәсер ҡылыу.
ХӘСЕР ҠЫЛЫУ (хәсер ҡыл-) (Р.: ограничивать; И.: limit; T.: sınırlamak) ҡ.
Эш-хәлде бер генә нәмәгә ҡайтарып ҡалдырыу, сикләү. □ Ограничивать. // Ограничение. ■ Вә ләкин һәр урында, мосолмандар, ғүмеребеҙҙе тик ятыу ҡылдыҡ хәсер. М. Ғафури.
ХӘСЕРӘТ I (Р.: слишком; И.: too much; T.: pek) р. диал.
1. Бик, үтә, ғәҙәттән тыш, ифрат; саманан, сиктән артыҡ. □ Слишком. Хәсерәт тырышыу. Хәсерәт шатланыу. Хәсерәт күбәйеү.
2. һаны, күләме ғәҙәттәгенән артыҡ; күп.
□ Много. Хәсерәт халыҡ йыйылған. Хәсе-рәт күп ине.
ХӘСЕРӘТ II (Р.: бедняга; И.: poor thing; T.: zavallı) и. диал. ҡар. меҫкен.
Ауыр, ҡыҙғаныс хәлдәге кеше. □ Бедняга. Хәсерәтте йәлләү. Ул хәсерәт тә һөйләнгәс.
434