Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 435
Поиск по словарям
хәсиәт
ХӘСИЛ (Р.: с увлечением; И.: zealously; T.: istekle) р. диал.
Күңел биреп, ихласлыҡ менән. □ С увлечением. Хәсил һалып өйрәнеу. Хәсил һалып эшләу.
ХӘСИС [ғәр. cH^^l (Р.: гнусный; И.: mean; T.: hasis) с.
1. Ерәнеү, нәфрәт тойғоһо уятҡан; әшәке, ҡәбәхәт. □ Гнусный, подлый, мерзкий. Хәсис дошман. Хәсис йән. ■ Беҙҙең ауылда бының өсөн Ғаббас мулла нимә эшләтер ине икән, ә? — Тәре яһайһың, хәсис! — тип таш менән атып ултерттерер ине бит! Я. Хамматов.
2. Әрләгәндә, кәмһеткәндә әйтелә. □ Подлец, мерзавец, негодяй (бранное выражение). ■ Асыуҙан ҡоторонған мулла, куҙҙәре тубә-һенә сығып: «Ах, һин, хәсис, мөртәт!» — тип, әсе сыйылдап, Иштуған артынан ташланды.
3. Биишева. [Ғәлиулла] асыулы ҡарашын «совет депутаты» Баймырҙа Мусинға борҙо: «Куреп тор, һиңә лә сират етәсәк, хәсис!» Р. Хажиев.
3. Йән көйөп, үртәнгәндә әйтелә. □ Говорится при беспокойстве, тревожном состоянии. М [Ғаббас мулла:] Туҡта, мин һеҙгә уйынды курһәтәйем әле, хәсистәр! 3. Биишева. [Мөхәмәтрәхим:] Өрә белмәгән эт өйөнә бәлә килтерә, тигән боронғолар, хәсис. Р. Өмөтбаев.
ХӘСИСЛЕК (хәсислеге) (Р.: гнусность; И.: meanness; T.: hasislik) и.
Хәсис кешегә хас сифат; әшәкелек. □ Гнусность, подлость, мерзость. Хәсислеккә ҡаршы. Хәсислек менән көрәшеу. М [Раян Баянович:] Боҙоҡлоҡ йә яуызлыҡ курһәм, хәсислек, әшәкелек хаҡында ишетһәм, йәшә-геләр килмәй китә хатта. С. Шәрипов.
ХӘСИСЛӘНДЕРЕҮ (хәсисләндер-) ҡ. йөкм. ҡар. хәсисләнеү, понуд. от хәсисләнеү. Юҡҡа хәсисләндермә!
ХӘСИСЛӘНЕҮ (хәсислән-) (Р.: становиться гнусным; И.: become vile; T.: hasislik etmek) ҡ.
Хәсискә әйләнеү, хәсис булыу. □ Становиться гнусным, подлым, мерзким. Хәсисләнеп йөрөмә!
ХӘСИСЛӘҮ (хәсислә-) (Р.: грязнить; И.: besmear; T.: pisletmek) ҡ.
Бысраҡҡа әйләндереү, әшәкеләү. □ Грязнить, пачкать, марать. Ерҙе хәсисләу. Тирә-яҡты хәсисләу. М [Таһир:] Баҫыуға нәжес тугеп, изге ерҙе хәсисләй, — тип көлә куршем. И. Ғиззәтуллин.
ХӘСИТӘ (Р.: перевязь; И.: kind of Bashkir female decoration; T.: göğüslük) и. этн.
1. һул иңбаштан уң ҡултыҡ аҫтына төшөрөп түшкә ҡырын кейә торған тәңкә-мәрйенле ҡатын-ҡыҙ биҙәүесе; дәүәт, әмәйлек. □ Перевязь (женское нагрудное украшение в виде полосы ткани, плотно украшенное монетами и серебряными подвесками). Хәситә кейеу. Хәситәгә тәңкәләр тағыу. ■ [Шәурә] башына әсәһенең шау биҙәкле ҡыҙыл йоҡа шәлен ябынып, тушенә хәситә тағып, арыу уҡ төҙөу булып алғайны.
3. Биишева. Төньяҡ һәм көнбайыш райондарҙа тушкә таға торған дәуәт, әмәйҙек, хәситә тигән биҙәуес йөрөткәндәр. «Киске Өфө», № 10, 2010.
2. диал. Ауырыуҙан, яраланыуҙан һаҡлау, дауалау маҡсатында ҡулланылған әйбер; бетеү. □ Амулет, оберег, талисман. Яман көстәрҙән хәситә йөрөтөу. Балаға хәситә тағыу. Кейемгә хәситә тегеу.
ХӘСИӘТ [ғәр. (Р.: особенность;
И.: feature; T.: hasiyet) и.
1. Кемгәлер йәки нимәгәлер хас сифат; үҙенсәлек. □ Особенность, свойство, характерная черта. ■ Һалдат кейеменең бер хәсиәте була: ул утта ла янмай, һыуҙа ла батмай, ти. Әкиәттән. Үҙен курмәҫ элек ук тойҙом Заһираның хәсиәтен, тағы бер әхирәтемде тапҡандай булдым. Г. Яҡупова.
2. Нимәнеңдер төбөндә ятҡан сәбәп; ғиллә, сер. □ Причина. Донъя хәсиәте. Хәсиәтте асыҡлау. Хәсиәткә иғтибар итеу.
3. кусм. Мәғәнә, файҙа. □ Польза, прок. Бер хәсиәт тә юҡ. Хәсләтһеҙ эш. ■ Урман да бит хәҙер халыҡтыҡы тугел, хөкумәттеке, уны һаҡлауҙан ни хәсиәт, — тип яуап бирҙе [Яуымбай]. Н. Мусин.
4. Хис, тойғо. □ Чувство, эмоция. Куңел-дәге хәсиәт. Эске хәсиәт. Хәсиәтте аңламау. М Энә осо менән төрткәндәй, атай-әсәйем тураһындағы борсолоу өтөп ала хәсләтемде. Ш. Хажиәхмәтов.
435
ХӘСИЛ (Р.: с увлечением; И.: zealously; T.: istekle) р. диал.
Күңел биреп, ихласлыҡ менән. □ С увлечением. Хәсил һалып өйрәнеу. Хәсил һалып эшләу.
ХӘСИС [ғәр. cH^^l (Р.: гнусный; И.: mean; T.: hasis) с.
1. Ерәнеү, нәфрәт тойғоһо уятҡан; әшәке, ҡәбәхәт. □ Гнусный, подлый, мерзкий. Хәсис дошман. Хәсис йән. ■ Беҙҙең ауылда бының өсөн Ғаббас мулла нимә эшләтер ине икән, ә? — Тәре яһайһың, хәсис! — тип таш менән атып ултерттерер ине бит! Я. Хамматов.
2. Әрләгәндә, кәмһеткәндә әйтелә. □ Подлец, мерзавец, негодяй (бранное выражение). ■ Асыуҙан ҡоторонған мулла, куҙҙәре тубә-һенә сығып: «Ах, һин, хәсис, мөртәт!» — тип, әсе сыйылдап, Иштуған артынан ташланды.
3. Биишева. [Ғәлиулла] асыулы ҡарашын «совет депутаты» Баймырҙа Мусинға борҙо: «Куреп тор, һиңә лә сират етәсәк, хәсис!» Р. Хажиев.
3. Йән көйөп, үртәнгәндә әйтелә. □ Говорится при беспокойстве, тревожном состоянии. М [Ғаббас мулла:] Туҡта, мин һеҙгә уйынды курһәтәйем әле, хәсистәр! 3. Биишева. [Мөхәмәтрәхим:] Өрә белмәгән эт өйөнә бәлә килтерә, тигән боронғолар, хәсис. Р. Өмөтбаев.
ХӘСИСЛЕК (хәсислеге) (Р.: гнусность; И.: meanness; T.: hasislik) и.
Хәсис кешегә хас сифат; әшәкелек. □ Гнусность, подлость, мерзость. Хәсислеккә ҡаршы. Хәсислек менән көрәшеу. М [Раян Баянович:] Боҙоҡлоҡ йә яуызлыҡ курһәм, хәсислек, әшәкелек хаҡында ишетһәм, йәшә-геләр килмәй китә хатта. С. Шәрипов.
ХӘСИСЛӘНДЕРЕҮ (хәсисләндер-) ҡ. йөкм. ҡар. хәсисләнеү, понуд. от хәсисләнеү. Юҡҡа хәсисләндермә!
ХӘСИСЛӘНЕҮ (хәсислән-) (Р.: становиться гнусным; И.: become vile; T.: hasislik etmek) ҡ.
Хәсискә әйләнеү, хәсис булыу. □ Становиться гнусным, подлым, мерзким. Хәсисләнеп йөрөмә!
ХӘСИСЛӘҮ (хәсислә-) (Р.: грязнить; И.: besmear; T.: pisletmek) ҡ.
Бысраҡҡа әйләндереү, әшәкеләү. □ Грязнить, пачкать, марать. Ерҙе хәсисләу. Тирә-яҡты хәсисләу. М [Таһир:] Баҫыуға нәжес тугеп, изге ерҙе хәсисләй, — тип көлә куршем. И. Ғиззәтуллин.
ХӘСИТӘ (Р.: перевязь; И.: kind of Bashkir female decoration; T.: göğüslük) и. этн.
1. һул иңбаштан уң ҡултыҡ аҫтына төшөрөп түшкә ҡырын кейә торған тәңкә-мәрйенле ҡатын-ҡыҙ биҙәүесе; дәүәт, әмәйлек. □ Перевязь (женское нагрудное украшение в виде полосы ткани, плотно украшенное монетами и серебряными подвесками). Хәситә кейеу. Хәситәгә тәңкәләр тағыу. ■ [Шәурә] башына әсәһенең шау биҙәкле ҡыҙыл йоҡа шәлен ябынып, тушенә хәситә тағып, арыу уҡ төҙөу булып алғайны.
3. Биишева. Төньяҡ һәм көнбайыш райондарҙа тушкә таға торған дәуәт, әмәйҙек, хәситә тигән биҙәуес йөрөткәндәр. «Киске Өфө», № 10, 2010.
2. диал. Ауырыуҙан, яраланыуҙан һаҡлау, дауалау маҡсатында ҡулланылған әйбер; бетеү. □ Амулет, оберег, талисман. Яман көстәрҙән хәситә йөрөтөу. Балаға хәситә тағыу. Кейемгә хәситә тегеу.
ХӘСИӘТ [ғәр. (Р.: особенность;
И.: feature; T.: hasiyet) и.
1. Кемгәлер йәки нимәгәлер хас сифат; үҙенсәлек. □ Особенность, свойство, характерная черта. ■ Һалдат кейеменең бер хәсиәте була: ул утта ла янмай, һыуҙа ла батмай, ти. Әкиәттән. Үҙен курмәҫ элек ук тойҙом Заһираның хәсиәтен, тағы бер әхирәтемде тапҡандай булдым. Г. Яҡупова.
2. Нимәнеңдер төбөндә ятҡан сәбәп; ғиллә, сер. □ Причина. Донъя хәсиәте. Хәсиәтте асыҡлау. Хәсиәткә иғтибар итеу.
3. кусм. Мәғәнә, файҙа. □ Польза, прок. Бер хәсиәт тә юҡ. Хәсләтһеҙ эш. ■ Урман да бит хәҙер халыҡтыҡы тугел, хөкумәттеке, уны һаҡлауҙан ни хәсиәт, — тип яуап бирҙе [Яуымбай]. Н. Мусин.
4. Хис, тойғо. □ Чувство, эмоция. Куңел-дәге хәсиәт. Эске хәсиәт. Хәсиәтте аңламау. М Энә осо менән төрткәндәй, атай-әсәйем тураһындағы борсолоу өтөп ала хәсләтемде. Ш. Хажиәхмәтов.
435