Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 439
Поиск по словарям
ХӘТЕР ҠАЛЫУ
Алдан хәстәрен күрмәгән, вайымһыҙ хәл; вайымһыҙлыҡ. □ Беззаботность, беспечность. Кешеләрҙең хәстәрһеҙлеге. Хужаның хәстәрһеҙлеге. Хәстәрһеҙлек борсой.
ХӘСТӘХАНА [фарс. AjU. (Р.: больница; И.: hospital; T.: hastahane) и. иҫк.
Дауалау йорто, больница. □ Больница. Хәстәханала ятыу. Хәстәхананан ҡайтыу. V Мотаһар хәстәхананан, ел этәрһә тәгәрәр хәлгә етеп, кимгәп ҡайтты. Й. Солтанов.
ХӘСӘД [ғәр. (Р.: ревность; И.: jelousy; Т.: based) и. иҫк. кит.
Көнсөллөк. □ Ревность, зависть. ■ Әйт-мәймен бынау һүҙҙе хәсәд өсөн. М. Аҡмулла.
ХӘСӘН [ғәр. (Р.: красивый; И.: fine, nice; T.: haşan) с. иҫк. кит.
Матур, яҡшы. □ Красивый, хороший.
■ Бүтәндә хәсиәтен бар тип белмәҫ, үҙенә хәсән зәинде хәсер ҡылһа. М. Аҡмулла.
ХӘТ (Р.: граница; И.: frontier; T.: hat) и. иҫк. кит. ҡар. хат 2.
Сик һыҙығы. □ Граница. Хәткә һөжүм итеү.
ХӘТЕМ [ғәр. (Р.: печать; И.: stamp; T.: hatem) и. иҫк. кит.
1. Мисәт, мөһөр. □ Печать. Хәтем баҫыу.
■ Белгән-күргән муллаларҙың күбеһе шуны хәтем иткән. Ғ. Ибраһимов.
2. Тамамлау, тамам итеү. □ Завершение. Эште ваҡытында хәтем ҡыл.
3. Ҡөрьәнде уҡып сығыу, Ҡөрьән уҡыу. □ Прочтение Корана. Мәсеттә хәтем итеү. Ураҙа айында Ҡөрьәнде хәтем ҡылыу.
♦ Хәтем ҡәләм «һүҙем тамам» мәғәнәһендә ҡулланыла. □ Завершение, окончание речи. М [Сабир мулла:] Хуш, сәләмәт булығыҙ, хәтем ҡәләм. Б. Ишемғол.
ХӘТЕР [ғәр. (Р.: память; И.: memory; T.: hatır) и.
1. Күргән-белгәнде онотмай башта һаҡлау һәм иҫкә төшөрә алыу һәләте; иҫ. □ Память. Яҡшы хәтер. Хәтер юғалыу. Хәтерҙә һаҡлау.
■ Ни һуң ҡиммәт — һаулыҡ менән хәтер, улар менән донъя әүрәткес. X. Назар. Баш бит беҙгә тыңлап, күреп хәтерләү, хәтерҙә ҡалғандарҙан ниндәйҙер фекер яралтыу өсөн бирелгән. Б. Рафиҡов. Әҙ яҙған хәтеренә
ышаныр, әҙ һөйләгән зирәклегенә таяныр. Ғ. Хөсәйенов.
2. Кешенең билдәле бер ваҡыттағы рухи хәле; күңел, кәйеф. □ Настроение; душа, сердце. Хәтер һаҡлау. Хәтерҙе ҡырыу. ■ Сәсәнгә тиң кем булһын: яманлыҡты яҡламаҫ, дошман хәтерен һаҡламаҫ. Ҡобайырҙан. Ата-әсәһен рәнйетеүсе менән юлдаш булма, үҙ ата-әсәһен рәнйетеүсе кеше һинең хәтереңде генә риғәйәт ҡылмаҫ! Р. Фәхретдинов.
♦ Хәтер йомғағын һүтеү үткән хәтирәләрҙе бер-бер артлы иҫкә төшөрөү. □ Вспоминать. Өләсәйем хәтер йомғағын һүтә. Хәтерен табыу кемдең булһа ла күңелен күреү. □ Радовать кого-л., делать приятное. Хәтергә алыу күргән-белгәнде күҙ алдына килтереп уйлау; иҫкә төшөрөү. □ Вспоминать. Ваҡиғаларҙы хәтергә алыу. Хәтергә килеү (йәки төшөү) хәтергә төшөп, күҙ алдына килеү; иҫкә төшөү. □ Вспомниться; приходить на память кому что-л. Хәтергә һеңдереү онотмаҫлыҡ итеп иҫтә ҡалдырыу.
□ Запомнить; закрепить в памяти. Ғүмерлеккә хәтергә һеңдереү.
ХӘТЕР ДӘФТӘРЕ (Р.: записная книжка; И.: memory pad; T.: hatıra defteri) и.
1. Хәтерҙә булғандарҙы, үтеп киткәндәрҙе теркәп барыу өсөн тәғәйенләнгән дәфтәр.
□ Записная (памятная) книжка. Хәтер дәфтәренә теркәү.
2. ҡар. хәтер 1. ■ Көйөнһәң дә, һөйөнһәң дә, үтмешеңдән ваз кисеү мөмкин түгел. Саматовтың хәтер дәфтәрендә лә байтаҡ ундай биттәр. Ә. Хәкимов.
ХӘТЕРҘӘН (Р.: на память; И.: by heart; T.: ezbere) р.
Яттан, ятҡа. □ На память, наизусть. Әҫәрҙе хәтерҙән һөйләү.
ХӘТЕР ҠАЛЫУ (хәтер ҡал-) (Р.: быть в обиде; И.: bear grudge; T.: gücenmek) ҡ.
1. Ниҙелер ауырға алып, үпкәләү, рәнйеү.
□ Быть в обиде, обижаться на кого-л., обидеться. ■ Үткән генә ғүмер, ҡалған хәтер, һатып алам тиһәң, табылмай. Халыҡ йырынан. Үткән ғүмер берлә ҡалған хәтерҙе төҙәтеүгә вә тәкрар ҡаршыға килтереүгә юл юҡ. Р. Фәхретдинов. • Ҡалған хәтерҙең ҡары китһә лә, боҙо китмәҫ. Әйтем.
439
Алдан хәстәрен күрмәгән, вайымһыҙ хәл; вайымһыҙлыҡ. □ Беззаботность, беспечность. Кешеләрҙең хәстәрһеҙлеге. Хужаның хәстәрһеҙлеге. Хәстәрһеҙлек борсой.
ХӘСТӘХАНА [фарс. AjU. (Р.: больница; И.: hospital; T.: hastahane) и. иҫк.
Дауалау йорто, больница. □ Больница. Хәстәханала ятыу. Хәстәхананан ҡайтыу. V Мотаһар хәстәхананан, ел этәрһә тәгәрәр хәлгә етеп, кимгәп ҡайтты. Й. Солтанов.
ХӘСӘД [ғәр. (Р.: ревность; И.: jelousy; Т.: based) и. иҫк. кит.
Көнсөллөк. □ Ревность, зависть. ■ Әйт-мәймен бынау һүҙҙе хәсәд өсөн. М. Аҡмулла.
ХӘСӘН [ғәр. (Р.: красивый; И.: fine, nice; T.: haşan) с. иҫк. кит.
Матур, яҡшы. □ Красивый, хороший.
■ Бүтәндә хәсиәтен бар тип белмәҫ, үҙенә хәсән зәинде хәсер ҡылһа. М. Аҡмулла.
ХӘТ (Р.: граница; И.: frontier; T.: hat) и. иҫк. кит. ҡар. хат 2.
Сик һыҙығы. □ Граница. Хәткә һөжүм итеү.
ХӘТЕМ [ғәр. (Р.: печать; И.: stamp; T.: hatem) и. иҫк. кит.
1. Мисәт, мөһөр. □ Печать. Хәтем баҫыу.
■ Белгән-күргән муллаларҙың күбеһе шуны хәтем иткән. Ғ. Ибраһимов.
2. Тамамлау, тамам итеү. □ Завершение. Эште ваҡытында хәтем ҡыл.
3. Ҡөрьәнде уҡып сығыу, Ҡөрьән уҡыу. □ Прочтение Корана. Мәсеттә хәтем итеү. Ураҙа айында Ҡөрьәнде хәтем ҡылыу.
♦ Хәтем ҡәләм «һүҙем тамам» мәғәнәһендә ҡулланыла. □ Завершение, окончание речи. М [Сабир мулла:] Хуш, сәләмәт булығыҙ, хәтем ҡәләм. Б. Ишемғол.
ХӘТЕР [ғәр. (Р.: память; И.: memory; T.: hatır) и.
1. Күргән-белгәнде онотмай башта һаҡлау һәм иҫкә төшөрә алыу һәләте; иҫ. □ Память. Яҡшы хәтер. Хәтер юғалыу. Хәтерҙә һаҡлау.
■ Ни һуң ҡиммәт — һаулыҡ менән хәтер, улар менән донъя әүрәткес. X. Назар. Баш бит беҙгә тыңлап, күреп хәтерләү, хәтерҙә ҡалғандарҙан ниндәйҙер фекер яралтыу өсөн бирелгән. Б. Рафиҡов. Әҙ яҙған хәтеренә
ышаныр, әҙ һөйләгән зирәклегенә таяныр. Ғ. Хөсәйенов.
2. Кешенең билдәле бер ваҡыттағы рухи хәле; күңел, кәйеф. □ Настроение; душа, сердце. Хәтер һаҡлау. Хәтерҙе ҡырыу. ■ Сәсәнгә тиң кем булһын: яманлыҡты яҡламаҫ, дошман хәтерен һаҡламаҫ. Ҡобайырҙан. Ата-әсәһен рәнйетеүсе менән юлдаш булма, үҙ ата-әсәһен рәнйетеүсе кеше һинең хәтереңде генә риғәйәт ҡылмаҫ! Р. Фәхретдинов.
♦ Хәтер йомғағын һүтеү үткән хәтирәләрҙе бер-бер артлы иҫкә төшөрөү. □ Вспоминать. Өләсәйем хәтер йомғағын һүтә. Хәтерен табыу кемдең булһа ла күңелен күреү. □ Радовать кого-л., делать приятное. Хәтергә алыу күргән-белгәнде күҙ алдына килтереп уйлау; иҫкә төшөрөү. □ Вспоминать. Ваҡиғаларҙы хәтергә алыу. Хәтергә килеү (йәки төшөү) хәтергә төшөп, күҙ алдына килеү; иҫкә төшөү. □ Вспомниться; приходить на память кому что-л. Хәтергә һеңдереү онотмаҫлыҡ итеп иҫтә ҡалдырыу.
□ Запомнить; закрепить в памяти. Ғүмерлеккә хәтергә һеңдереү.
ХӘТЕР ДӘФТӘРЕ (Р.: записная книжка; И.: memory pad; T.: hatıra defteri) и.
1. Хәтерҙә булғандарҙы, үтеп киткәндәрҙе теркәп барыу өсөн тәғәйенләнгән дәфтәр.
□ Записная (памятная) книжка. Хәтер дәфтәренә теркәү.
2. ҡар. хәтер 1. ■ Көйөнһәң дә, һөйөнһәң дә, үтмешеңдән ваз кисеү мөмкин түгел. Саматовтың хәтер дәфтәрендә лә байтаҡ ундай биттәр. Ә. Хәкимов.
ХӘТЕРҘӘН (Р.: на память; И.: by heart; T.: ezbere) р.
Яттан, ятҡа. □ На память, наизусть. Әҫәрҙе хәтерҙән һөйләү.
ХӘТЕР ҠАЛЫУ (хәтер ҡал-) (Р.: быть в обиде; И.: bear grudge; T.: gücenmek) ҡ.
1. Ниҙелер ауырға алып, үпкәләү, рәнйеү.
□ Быть в обиде, обижаться на кого-л., обидеться. ■ Үткән генә ғүмер, ҡалған хәтер, һатып алам тиһәң, табылмай. Халыҡ йырынан. Үткән ғүмер берлә ҡалған хәтерҙе төҙәтеүгә вә тәкрар ҡаршыға килтереүгә юл юҡ. Р. Фәхретдинов. • Ҡалған хәтерҙең ҡары китһә лә, боҙо китмәҫ. Әйтем.
439