Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 441
Поиск по словарям
ХӘТФӘЛӘНЕҮ
рәләргә бирелә-бирелә, Йөҙшишмә ауылының урамы буйлап атлай. Д. Бүләков. Хәтәр булмаһа ла, хәтирәләр әйҙәй тағы әллә ҡайҙарға. Р. Тойғон. Һәр тупраҡ бөртөгө, тау-ташы, йылға-кулдәрендәге һәр тамсыһы бихисап хәтирәләрҙе йәшергән Ер! М. Хужин.
2. Үткән көндәрҙәге хәл-ваҡиғаларҙы һәм кешеләрҙе иҫкә төшөрөп яҙған әҫәр; иҫтәлек, мемуар. □ Воспоминание. Хәтирә яҙыу. Хәтирә уҡыу. М Был хат минең — йәшлек хәтирәһе, тап утыҙ йыл элек яҙылған. X. Назар. [Мөхәмәтша] хәтирәһен ҡайҙан башларға тигәндәй, фекер тупланы. М. Хужин.
3. Хәл-ваҡиғаны иҫкә төшөрөрлөк нәмә. □ Память. / Памятный. ■ Йәйрәгән яландар — хәтирә, сыҡмаҫтыр куңелдән, хәтерҙән. М. Хисамова.
ХӘТИРӘ ДӘФТӘРЕ и. ҡар. хәтер дәфтәре 1. Хәтирә дәфтәрендә һаҡлау.
ХӘТИРӘЛЕ (Р.: памятный; И.: memorable; T.: unutulmaz) с.
Хәтерҙә, иҫтә ҡалырҙай; иҫтәлекле. □ Памятный. Хәтирәле буләк. Хәтирәле яҙма. Хәтирәле йылдар. ■ Ғумер — ул шәп йәшәлгән, хәтирәле, ҡыҙыҡлы яҡтары менән уңер, ә ҡалғаны, онотолғаны — көл-кумер. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘТЛЕ(М) (Р.: до, вплоть до; И.: till; T.: kadar) бәйл.
1. Төбәү килештәге һүҙҙәр менән килеп, урын-ваҡыт арауығының сиген белдерә; саҡлы, тиклем. □ До, вплоть до кого-чего (послелог с родительным падежом). Ж Яҙғы һыу ташыу ваҡытынан алып көҙгө һыу туңа башлағанға хәтле йылға өҫтө һәр көн, бигерәк тә иртән-кис шулай йөҙөу, уйнау-көлөу, һыу сәсрәтеу тауыштары менән шау-гөр килеп тора. 3. Биишева.
2. Сағыштырмаса ҙурлыҡты, күләм-дәрәжәне белдерә. □ С (послелог с основным падежом при сравнении). Йоҙроҡ хәтле. Am башы хәтлем. Тау хәтле. Ж Бына бер заман ала бейә бер ҡара урман уртаһындағы йоҙроҡ хәтле генә бер өй алдына килеп туҡтаны, ти. Әкиәттән. Ғазаптарың — диңгеҙ тәрәнлеге, ҡайғыларың һинең — тау хәтле.
X. Назар. Шундай оҙаҡ көттөм һине, балам, юҡһыныуым диңгеҙ хәтлем булды. Г. Ҡотоева. • Табылмаған мал — тау хәтле. Мәҡәл.
♦ Был {йәки шул) хәтле әйтелгән фекерҙе көсәйтеп килә; шул тиклем, шундай.
□ До того, до чего. Шул хәтле һыуыҡ. Шул хәтле телгә оҫта. Ж Көтөр батыр Сурамандан аша ҡарабыраҡ тора, шул хәтле һонтор. Ғ. Хөсәйенов. Ни хәтле күпме, нисек кенә. □ Настолько. Ж Ни хәтле көсләшһә лә, Тамыр батыр Мәскәйҙең һыйын ауыҙ итеп тә ҡараманы, ти. Әкиәттән. Әллә ни хәтле бик күп, иҫәпһеҙ. □ Так много! Столько! Әллә ни хәтле эш башҡарған!
ХӘТФӘ (Р.: плюш, бархат; И.: plush, velvet; T.: kadife) и. туҡ.
1. Уң яғы ҡыҫҡа ғына ҡуйы өбөрөлө итеп һуғылған йылтыр туҡыма; бәрхәт. □ Плюш, бархат. / Плюшевый, бархатный. Хәтфә камзул. Хәтфә таҡыя. Хәтфә тышлыҡ. ■ Ғимай .. өҫтәл өҫтөндәге йәшел хәтфә тышлы альбомды алып аҡтарырға тотондо. И. Насыри. Алтын эйәр, хәтфә мендәр һалдым ерән ҡашҡаға. Халыҡ йырынан.
2. кусм. Күпереп, йәшәреп торған нәмәгә, болонға ҡарата әйтелә. □ Утопающий в зелени (о луге). Хәтфә болонлоҡтар. Ж Шишмә янындағы хәтфә уләндә тубыҡланған ҡыҙыҡай ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә ана купме уйҙы башынан уткәрергә өлгөрҙө. Д. Бүләков.
ХӘТФӘ ГӨЛ (Р.: петушиный гребешок; И.: cockscomb; T.: gelin çiçeği) и. бот. ҡар. бәрхәт гөл.
Әтәс кикрегенә оҡшаған ҡуйы ҡыҙыл сәскәле гөл. □ Петушиный гребешок (лат. Celosia cristata). Хәтфә гөл уҫтереу.
ХӘТФӘЛЕ (Р.: плюшевый; И.: velvety; Т.: kadife) с.
Хәтфә (2) рәүешендәге, күпереп, йәшәреп торған. □ Плюшевый, бархатный (о луге). Хәтфәле ҡырҙар. Хәтфәле болон. Хәтфәле ихата.
ХӘТФӘЛӘНЕҮ (хәтфәлән-) (Р.: утопать в зелени; И.: appear green; T.: yeşillenmek) ҡ.
Йәшел хәтфә төҫөн алыу, йәшелләнеү.
□ Утопать в зелени, зеленеть (о луге). Ер
441
рәләргә бирелә-бирелә, Йөҙшишмә ауылының урамы буйлап атлай. Д. Бүләков. Хәтәр булмаһа ла, хәтирәләр әйҙәй тағы әллә ҡайҙарға. Р. Тойғон. Һәр тупраҡ бөртөгө, тау-ташы, йылға-кулдәрендәге һәр тамсыһы бихисап хәтирәләрҙе йәшергән Ер! М. Хужин.
2. Үткән көндәрҙәге хәл-ваҡиғаларҙы һәм кешеләрҙе иҫкә төшөрөп яҙған әҫәр; иҫтәлек, мемуар. □ Воспоминание. Хәтирә яҙыу. Хәтирә уҡыу. М Был хат минең — йәшлек хәтирәһе, тап утыҙ йыл элек яҙылған. X. Назар. [Мөхәмәтша] хәтирәһен ҡайҙан башларға тигәндәй, фекер тупланы. М. Хужин.
3. Хәл-ваҡиғаны иҫкә төшөрөрлөк нәмә. □ Память. / Памятный. ■ Йәйрәгән яландар — хәтирә, сыҡмаҫтыр куңелдән, хәтерҙән. М. Хисамова.
ХӘТИРӘ ДӘФТӘРЕ и. ҡар. хәтер дәфтәре 1. Хәтирә дәфтәрендә һаҡлау.
ХӘТИРӘЛЕ (Р.: памятный; И.: memorable; T.: unutulmaz) с.
Хәтерҙә, иҫтә ҡалырҙай; иҫтәлекле. □ Памятный. Хәтирәле буләк. Хәтирәле яҙма. Хәтирәле йылдар. ■ Ғумер — ул шәп йәшәлгән, хәтирәле, ҡыҙыҡлы яҡтары менән уңер, ә ҡалғаны, онотолғаны — көл-кумер. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘТЛЕ(М) (Р.: до, вплоть до; И.: till; T.: kadar) бәйл.
1. Төбәү килештәге һүҙҙәр менән килеп, урын-ваҡыт арауығының сиген белдерә; саҡлы, тиклем. □ До, вплоть до кого-чего (послелог с родительным падежом). Ж Яҙғы һыу ташыу ваҡытынан алып көҙгө һыу туңа башлағанға хәтле йылға өҫтө һәр көн, бигерәк тә иртән-кис шулай йөҙөу, уйнау-көлөу, һыу сәсрәтеу тауыштары менән шау-гөр килеп тора. 3. Биишева.
2. Сағыштырмаса ҙурлыҡты, күләм-дәрәжәне белдерә. □ С (послелог с основным падежом при сравнении). Йоҙроҡ хәтле. Am башы хәтлем. Тау хәтле. Ж Бына бер заман ала бейә бер ҡара урман уртаһындағы йоҙроҡ хәтле генә бер өй алдына килеп туҡтаны, ти. Әкиәттән. Ғазаптарың — диңгеҙ тәрәнлеге, ҡайғыларың һинең — тау хәтле.
X. Назар. Шундай оҙаҡ көттөм һине, балам, юҡһыныуым диңгеҙ хәтлем булды. Г. Ҡотоева. • Табылмаған мал — тау хәтле. Мәҡәл.
♦ Был {йәки шул) хәтле әйтелгән фекерҙе көсәйтеп килә; шул тиклем, шундай.
□ До того, до чего. Шул хәтле һыуыҡ. Шул хәтле телгә оҫта. Ж Көтөр батыр Сурамандан аша ҡарабыраҡ тора, шул хәтле һонтор. Ғ. Хөсәйенов. Ни хәтле күпме, нисек кенә. □ Настолько. Ж Ни хәтле көсләшһә лә, Тамыр батыр Мәскәйҙең һыйын ауыҙ итеп тә ҡараманы, ти. Әкиәттән. Әллә ни хәтле бик күп, иҫәпһеҙ. □ Так много! Столько! Әллә ни хәтле эш башҡарған!
ХӘТФӘ (Р.: плюш, бархат; И.: plush, velvet; T.: kadife) и. туҡ.
1. Уң яғы ҡыҫҡа ғына ҡуйы өбөрөлө итеп һуғылған йылтыр туҡыма; бәрхәт. □ Плюш, бархат. / Плюшевый, бархатный. Хәтфә камзул. Хәтфә таҡыя. Хәтфә тышлыҡ. ■ Ғимай .. өҫтәл өҫтөндәге йәшел хәтфә тышлы альбомды алып аҡтарырға тотондо. И. Насыри. Алтын эйәр, хәтфә мендәр һалдым ерән ҡашҡаға. Халыҡ йырынан.
2. кусм. Күпереп, йәшәреп торған нәмәгә, болонға ҡарата әйтелә. □ Утопающий в зелени (о луге). Хәтфә болонлоҡтар. Ж Шишмә янындағы хәтфә уләндә тубыҡланған ҡыҙыҡай ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә ана купме уйҙы башынан уткәрергә өлгөрҙө. Д. Бүләков.
ХӘТФӘ ГӨЛ (Р.: петушиный гребешок; И.: cockscomb; T.: gelin çiçeği) и. бот. ҡар. бәрхәт гөл.
Әтәс кикрегенә оҡшаған ҡуйы ҡыҙыл сәскәле гөл. □ Петушиный гребешок (лат. Celosia cristata). Хәтфә гөл уҫтереу.
ХӘТФӘЛЕ (Р.: плюшевый; И.: velvety; Т.: kadife) с.
Хәтфә (2) рәүешендәге, күпереп, йәшәреп торған. □ Плюшевый, бархатный (о луге). Хәтфәле ҡырҙар. Хәтфәле болон. Хәтфәле ихата.
ХӘТФӘЛӘНЕҮ (хәтфәлән-) (Р.: утопать в зелени; И.: appear green; T.: yeşillenmek) ҡ.
Йәшел хәтфә төҫөн алыу, йәшелләнеү.
□ Утопать в зелени, зеленеть (о луге). Ер
441