Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 442
Поиск по словарям
ХӘТҺЕҘ
өҫтө хәтфәләнә. Бөлөн хәтфәләнә. Хәтфәләнеп ятыу.
ХӘТҺЕҘ (Р.: значительный; И.: considerable; Т.: ҫок) с. ҡар. байтаҡ.
Һаны, күләме күп. □ Значительный, порядочный, изрядный. Хәшһеҙ ваҡыт. Хәтһеҙ эш. Хәтһеҙ өлөш. Ж [Гэрәй Шайбәкөвич] эшкә тиклем хәтһеҙ ваҡыт булыуға ҡарамаҫтан, ҡабат йоҡларға ятманы. Я. Хамматов. Хашим Ихсанбай менән булған хәлдән һуң хәтһеҙ ваҡыт зиһенен туплай алмай аҙапланды. Т. Ғарипова.
ХӘТҺЕҘҘӘН (Р.: значительно; И.: considerably; T.: çok) р. диал. ҡар. байтаҡтай.
һаны, күләме ғәҙәттәгенән күп. □ Значительно, порядочно, изрядно. Хәтһеҙҙән көтөү. Хәтһеҙҙән шөғөлләнеү. Хәтһеҙҙән тырышыу.
ХӘТӘР I [ғәр. j^l (Р.: опасность; И.: menace, danger; T.: hatar) и.
1. Бәлә килтергән яман нәмә; хәүеф. □ Опасность, Ж [Кинйә — ағаларына:] Күлдең тирә-яғы ҡуйы ҡамышлыҡ булыр. Шул күл эргәһендә хәтәр бар, туҡтай күрмәгеҙ. Әкиәттән. Яттар — ярты хәтәр, дуҫтан аң бул: дуҫлығы бар, бар һәм нәфсеһе. X. Назар. Мәҙинәһен ул саҡта хәтәрҙән алып ҡалды ҡалыуға Ихсанбай. Т. Ғарипова.
2. миф. Мифлаштырылған, кеше яҙмышы менән бәйле, уның тормошон билдәләүсе бер яман көс. □ Опасность. Ж 15 йәшеңдә бер хәтәрең бар, шунан иҫән ҡалһаң, бәхетле булырһың. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ХӘТӘР II [ғәр. (Р.: опасный; И.: dangerous; T.: hatar) с.
1. Ниндәйҙер хәүефе булған; яман, ҡурҡыныслы. □ Опасный. Хәтәр юл. Хәтәр эш. Хәтәр заман. Ж Юлдаш, уға [Ҡыҙырасҡа] ышанып, ошондай хәтәр юлға сығыуы өсөн үкенде. 3. Биишева. [Драгун ротаһы] хәтәр төбәктәрҙән уҙып, хәүефһеҙ тау эҫтәренә килеп керҙеләр шикелле инде. Ғ. Хөсәйенов. • Ағыу хәтәр, ағыуҙан ғәйбәт хәтәр. Мәҡәл.
2. Бик ҡаты, көслө, ҙур. □ Сильный, большой, значительный (по степени проявления, величине). Хәтәр дауыл. Хәтәр ел.
3. күсм. Ҡырҡыу холоҡло, ҡыҙыу, дыуамал, уҫал, ажарлы. □ Опасный (о человеке). ■ [Малай —судьяға:] Бер хәтәр кеше хөкөм ителмәй ҡалды. Ә. Бикчәнтәев.
4. күсм. Шәп, иҫ киткес, яҡшы (кешегә ҡарата). □ Потрясающий (о человеке). Хә-тәр егет.
♦ Хәтәр икән нимәнелер хупламай, кәмһетеп әйткәндә ҡулланыла. □ Говорится при неодобрении чего-л. Хәтәр икән эштәр!
ХӘТӘР III [ғәр. jlaâ.] (Р.: очень; И.: very; T.: pek) р.
Бик, үтә, ғәжәп. □ Очень. Хәтәр тауыш! Хәтәр яҡшы. Хәтәр ҡыланыш!
ХӘТӘРЛЕ (Р.: опасный; И.: risky; Т.: tehlikeli) с.
Ниндәйҙер ҡурҡынысы, хәтәре булған; хәүефле. □ Опасный, рискованный. Хәтәрле юл.
ХӘТӘРЛӘНЕҮ (хәтәрлән-) (Р.: становиться опасным; И.: become dangerous; T.: tehlikeli olmak) ҡ.
Хәтәргә әйләнеү, хәтәрле булыу. □ Становиться опасным. Хәтәрләнеп китеү. Донъя хәтәрләнде. Хәлдәр хәтәрләнде.
ХӘҮЕЗ [ғәр. и. ҡар. хауыз.
ХӘҮЕФ [ғәр. (Р.: опасность; И.: danger; T.: tehlike) и.
1. Бәхетһеҙлек килтергән нәмә; бәлә-ҡаза. □ Опасность. Хәүеф һалыу. Ж Аҡман менән Фәйрүзәнең көлөүе яҡындағы әрәмәлектә һайрашҡан ҡоштарҙы һиҫкәндерҙе: бер мәлгә шымып ҡалдылар ҙа, хәүеф юҡлығын шәйләп, тағы ла дәртлерәк сутылдашырға тотондолар. Г. Яҡупова. Үҙенең ғалимлыҡ бурысын ул [Рафиҡ], иң беренсе сиратта, иленә, халҡына, милләтенә янаған хәүефте алдан күреп, уны ваҡытында туҡтатырҙай саралар табыуҙа күрә. Л. Яҡшыбаева.
2. Ҡурҡыу, шикләнеүҙән килгән тойғо; шом. □ Опасение, боязнь. Хәүеф уятыу. Хәүефкә төшөрөү. Ж Ҡайҙалыр, йылға аръяғындағы урманда, өкө ҡысҡырғаны ишетелә. Был тауыштар төнгә хәүеф өҫтәгән кеүек. Н. Мусин. Төн йөҙөндә совет рәйесе Фазыл менән тағы бер ят кешенең Шәрғиә өйөнән сығыуын абайлағас, ауыл оторо хәүефкә ҡалды. Ә. Хәкимов.
442
өҫтө хәтфәләнә. Бөлөн хәтфәләнә. Хәтфәләнеп ятыу.
ХӘТҺЕҘ (Р.: значительный; И.: considerable; Т.: ҫок) с. ҡар. байтаҡ.
Һаны, күләме күп. □ Значительный, порядочный, изрядный. Хәшһеҙ ваҡыт. Хәтһеҙ эш. Хәтһеҙ өлөш. Ж [Гэрәй Шайбәкөвич] эшкә тиклем хәтһеҙ ваҡыт булыуға ҡарамаҫтан, ҡабат йоҡларға ятманы. Я. Хамматов. Хашим Ихсанбай менән булған хәлдән һуң хәтһеҙ ваҡыт зиһенен туплай алмай аҙапланды. Т. Ғарипова.
ХӘТҺЕҘҘӘН (Р.: значительно; И.: considerably; T.: çok) р. диал. ҡар. байтаҡтай.
һаны, күләме ғәҙәттәгенән күп. □ Значительно, порядочно, изрядно. Хәтһеҙҙән көтөү. Хәтһеҙҙән шөғөлләнеү. Хәтһеҙҙән тырышыу.
ХӘТӘР I [ғәр. j^l (Р.: опасность; И.: menace, danger; T.: hatar) и.
1. Бәлә килтергән яман нәмә; хәүеф. □ Опасность, Ж [Кинйә — ағаларына:] Күлдең тирә-яғы ҡуйы ҡамышлыҡ булыр. Шул күл эргәһендә хәтәр бар, туҡтай күрмәгеҙ. Әкиәттән. Яттар — ярты хәтәр, дуҫтан аң бул: дуҫлығы бар, бар һәм нәфсеһе. X. Назар. Мәҙинәһен ул саҡта хәтәрҙән алып ҡалды ҡалыуға Ихсанбай. Т. Ғарипова.
2. миф. Мифлаштырылған, кеше яҙмышы менән бәйле, уның тормошон билдәләүсе бер яман көс. □ Опасность. Ж 15 йәшеңдә бер хәтәрең бар, шунан иҫән ҡалһаң, бәхетле булырһың. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ХӘТӘР II [ғәр. (Р.: опасный; И.: dangerous; T.: hatar) с.
1. Ниндәйҙер хәүефе булған; яман, ҡурҡыныслы. □ Опасный. Хәтәр юл. Хәтәр эш. Хәтәр заман. Ж Юлдаш, уға [Ҡыҙырасҡа] ышанып, ошондай хәтәр юлға сығыуы өсөн үкенде. 3. Биишева. [Драгун ротаһы] хәтәр төбәктәрҙән уҙып, хәүефһеҙ тау эҫтәренә килеп керҙеләр шикелле инде. Ғ. Хөсәйенов. • Ағыу хәтәр, ағыуҙан ғәйбәт хәтәр. Мәҡәл.
2. Бик ҡаты, көслө, ҙур. □ Сильный, большой, значительный (по степени проявления, величине). Хәтәр дауыл. Хәтәр ел.
3. күсм. Ҡырҡыу холоҡло, ҡыҙыу, дыуамал, уҫал, ажарлы. □ Опасный (о человеке). ■ [Малай —судьяға:] Бер хәтәр кеше хөкөм ителмәй ҡалды. Ә. Бикчәнтәев.
4. күсм. Шәп, иҫ киткес, яҡшы (кешегә ҡарата). □ Потрясающий (о человеке). Хә-тәр егет.
♦ Хәтәр икән нимәнелер хупламай, кәмһетеп әйткәндә ҡулланыла. □ Говорится при неодобрении чего-л. Хәтәр икән эштәр!
ХӘТӘР III [ғәр. jlaâ.] (Р.: очень; И.: very; T.: pek) р.
Бик, үтә, ғәжәп. □ Очень. Хәтәр тауыш! Хәтәр яҡшы. Хәтәр ҡыланыш!
ХӘТӘРЛЕ (Р.: опасный; И.: risky; Т.: tehlikeli) с.
Ниндәйҙер ҡурҡынысы, хәтәре булған; хәүефле. □ Опасный, рискованный. Хәтәрле юл.
ХӘТӘРЛӘНЕҮ (хәтәрлән-) (Р.: становиться опасным; И.: become dangerous; T.: tehlikeli olmak) ҡ.
Хәтәргә әйләнеү, хәтәрле булыу. □ Становиться опасным. Хәтәрләнеп китеү. Донъя хәтәрләнде. Хәлдәр хәтәрләнде.
ХӘҮЕЗ [ғәр. и. ҡар. хауыз.
ХӘҮЕФ [ғәр. (Р.: опасность; И.: danger; T.: tehlike) и.
1. Бәхетһеҙлек килтергән нәмә; бәлә-ҡаза. □ Опасность. Хәүеф һалыу. Ж Аҡман менән Фәйрүзәнең көлөүе яҡындағы әрәмәлектә һайрашҡан ҡоштарҙы һиҫкәндерҙе: бер мәлгә шымып ҡалдылар ҙа, хәүеф юҡлығын шәйләп, тағы ла дәртлерәк сутылдашырға тотондолар. Г. Яҡупова. Үҙенең ғалимлыҡ бурысын ул [Рафиҡ], иң беренсе сиратта, иленә, халҡына, милләтенә янаған хәүефте алдан күреп, уны ваҡытында туҡтатырҙай саралар табыуҙа күрә. Л. Яҡшыбаева.
2. Ҡурҡыу, шикләнеүҙән килгән тойғо; шом. □ Опасение, боязнь. Хәүеф уятыу. Хәүефкә төшөрөү. Ж Ҡайҙалыр, йылға аръяғындағы урманда, өкө ҡысҡырғаны ишетелә. Был тауыштар төнгә хәүеф өҫтәгән кеүек. Н. Мусин. Төн йөҙөндә совет рәйесе Фазыл менән тағы бер ят кешенең Шәрғиә өйөнән сығыуын абайлағас, ауыл оторо хәүефкә ҡалды. Ә. Хәкимов.
442