Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 447
Поиск по словарям
ҺАБАНТУЙ
ҺАБАҠТАШ (Р.: однокашник; И.: classmate; class-fellow; T.: okul arkadaşı) и.
Бергә уҡыған, бергә һабаҡ алған иптәш.
□ Однокашник, одноклассник, һабаҡташ әхирәт. Һабаҡташтар менән курешеу. һабаҡташтарҙы иҫләу. Һабаҡташты осратыу. М [Мифтахетдин] китаптарын урап тоҡсайына һалды ла һабаҡташ ҡаҙаҡ дуҫына эйәреп, алыҫтағы киң далаға йунәлде. Я. Хамматов.
ҺАБАЛАУ (һабала-) (Р.: набрасываться с лаем на кого', И.: make a barking attack; T.: havlamak) ҡ. ҡар. абалау.
1. Ынтылып-ынтылып, ярһып өрөү.
□ Набрасываться, бросаться с лаем на кого, облаивать кого. Ауыл осонда эттәр һабалай. Һабалап сығыу. Эт бер алға, бер артҡа сығып һабалай. ■ Салихә өсөн Мырҙаштың байлығы — һабалап торған уҫал эт, ә Салихә ҡурҡып мөйөшкә һыйынған ҡуян ине. Д. Юлтый.
2. кусм. Ярһып әрләү. □ Накинуться с бранью; облаять. Дошмандар һабалай. Һабалап сығарыу.
ҺАБАН (Р.: плуг; И.: plough; T.: saban) и.
1. Ер һөрә торған ауыл хужалығы ҡоралы. □ Плуг. Бер төрәнле һабан. Куп төрәнле һабан. Һабан тотоп йөрөу. М Атанан мираҫ ҡалған һабан менән улдары ер һөрәләр, уның сукеше менән тимер сукейҙәр, көрәге менән ер ҡаҙалар. М. Кәрим. [Заһретдин:] Ауылда эшләрлек кеше лә юҡ хәҙер, .. кубеһе ашлыҡ сәсә алмай, ирҙәр юҡ һабан тоторға. М. Хужин.
2. Ер һөрөү эше. □ Пахота. Яҙғы һабан. Һабанға төшөу. Һабан һөрөу.
3. миф. Игенселек, ер эшкәртеү менән бәйле сакраль предмет. □ Плуг (связан с земледельческими обрядами, направленными на проецирование хорошего урожая).
ҺАБАН АШЛЫҒЫ (Р .: яровая пшеница; И.: spring wheat; T.: yazlık buğday) и. a. х.
Яҙ сәселә торған ашлыҡ. □ Яровая пшеница. Һабан ашлығы орлоғо. Һабан ашлығы баҫыуы, һабан ашлығы сәсеу. ■ Ризуанов был яҡтарға килгәндә һабан ашлыҡтарын урып йыйыу эштәре бара ине. Ә. Вәли.
ҺАБАНҒА ТӨШӨҮ (һабанға төш-) (Р.: начать посевную; И.: start sowing season; T.: ekim kampanyasını başlamak) ҡ.
1. Яҙғы сәсеүгә төшөү. □ Начать посевную. Иртә һабанға төшөу. ■ Һабанға төшәбеҙ тип кенә торғанда, Биктимер бабай Искәндәр бабайҙарға инде лә: «Мин быйыл Хәтмулла менән һабандаш буласаҡмын», — тип һалды. Р. Ғабдрахманов.
2. этн. Сәсеү яҡшы үтһен, мул уңыш алыуға йүнәлтелгән йола. П Ритуальное действие, связанное с началом посева. М һабанға төшкәндә, ергә йомортҡа тәгәрәтәләр, алдан барып теләк әйтәләр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺАБАНДАШ (Р .: пахарь, который пашет вместе с кем -л:, И.: fellow ploughman; T.: sabanla tarlayı beraber süren kimse) u.
Бергәләшеп һабан һөргән кеше. □ Пахарь, который пашет вместе с кем-л. ■ Быйыл беҙ куршеләр менән һабандаш булдыҡ. Беҙҙең — бер ат, уларҙың — өс ат. М. Ғафури.
ҺАБАН ҠУҢЫҘЫ (Р.: майский жук; И.: chafer; T.: mayıs böceği) и. диал. ҡар. май ҡуңыҙы.
Йәшкелт-көрән төҫтәге эре яҙғы ҡуңыҙ.
□ Майский жук. Һабан ҡуңыҙы сыҡҡан, һабан ҡуңыҙы инеу. һабан ҡуңыҙы баҫыу.
ҺАБАНСЫ (Р.: пахарь; И.: ploughman; Т.: saban ile süren kimse) и.
Һабан менән ер һөрөүсе. □ Пахарь. Тәжрибәле һабансы. Һабансылар йыры. ■ Ҡап урталағы был уҙәк бураҙна, билдәле, төп-төҙ булырға тейеш, уны, ғәҙәттә, тәжрибәле һабансыға ғына ҡушалар. Р. Байымов.
ҺАБАН СӘПСЕГЕ и. диал. ҡар. һабан турғайы. Һабан сәпсеге сырлай.
ҺАБАНТУЙ (Р.: сабантуй; И.: sabantuy; T.: Sabantoy) и. этн.
1. Яҙғы сәсеү эштәре тамамланғас үткәрелә торған традицион милли байрам.
□ Сабантуй (праздник в честь окончания посевных работ, доел. Праздник плуга), һабантуйға әҙерлек, һабантуйға барыу, һабантуй майҙаны. ■ Яҙғы сәсеу бөткәс: «Район уҙәгендә һабантуй була», — тип белдерҙеләр.
3. Биишева. Һабантуй яланының сите тир-
447
ҺАБАҠТАШ (Р.: однокашник; И.: classmate; class-fellow; T.: okul arkadaşı) и.
Бергә уҡыған, бергә һабаҡ алған иптәш.
□ Однокашник, одноклассник, һабаҡташ әхирәт. Һабаҡташтар менән курешеу. һабаҡташтарҙы иҫләу. Һабаҡташты осратыу. М [Мифтахетдин] китаптарын урап тоҡсайына һалды ла һабаҡташ ҡаҙаҡ дуҫына эйәреп, алыҫтағы киң далаға йунәлде. Я. Хамматов.
ҺАБАЛАУ (һабала-) (Р.: набрасываться с лаем на кого', И.: make a barking attack; T.: havlamak) ҡ. ҡар. абалау.
1. Ынтылып-ынтылып, ярһып өрөү.
□ Набрасываться, бросаться с лаем на кого, облаивать кого. Ауыл осонда эттәр һабалай. Һабалап сығыу. Эт бер алға, бер артҡа сығып һабалай. ■ Салихә өсөн Мырҙаштың байлығы — һабалап торған уҫал эт, ә Салихә ҡурҡып мөйөшкә һыйынған ҡуян ине. Д. Юлтый.
2. кусм. Ярһып әрләү. □ Накинуться с бранью; облаять. Дошмандар һабалай. Һабалап сығарыу.
ҺАБАН (Р.: плуг; И.: plough; T.: saban) и.
1. Ер һөрә торған ауыл хужалығы ҡоралы. □ Плуг. Бер төрәнле һабан. Куп төрәнле һабан. Һабан тотоп йөрөу. М Атанан мираҫ ҡалған һабан менән улдары ер һөрәләр, уның сукеше менән тимер сукейҙәр, көрәге менән ер ҡаҙалар. М. Кәрим. [Заһретдин:] Ауылда эшләрлек кеше лә юҡ хәҙер, .. кубеһе ашлыҡ сәсә алмай, ирҙәр юҡ һабан тоторға. М. Хужин.
2. Ер һөрөү эше. □ Пахота. Яҙғы һабан. Һабанға төшөу. Һабан һөрөу.
3. миф. Игенселек, ер эшкәртеү менән бәйле сакраль предмет. □ Плуг (связан с земледельческими обрядами, направленными на проецирование хорошего урожая).
ҺАБАН АШЛЫҒЫ (Р .: яровая пшеница; И.: spring wheat; T.: yazlık buğday) и. a. х.
Яҙ сәселә торған ашлыҡ. □ Яровая пшеница. Һабан ашлығы орлоғо. Һабан ашлығы баҫыуы, һабан ашлығы сәсеу. ■ Ризуанов был яҡтарға килгәндә һабан ашлыҡтарын урып йыйыу эштәре бара ине. Ә. Вәли.
ҺАБАНҒА ТӨШӨҮ (һабанға төш-) (Р.: начать посевную; И.: start sowing season; T.: ekim kampanyasını başlamak) ҡ.
1. Яҙғы сәсеүгә төшөү. □ Начать посевную. Иртә һабанға төшөу. ■ Һабанға төшәбеҙ тип кенә торғанда, Биктимер бабай Искәндәр бабайҙарға инде лә: «Мин быйыл Хәтмулла менән һабандаш буласаҡмын», — тип һалды. Р. Ғабдрахманов.
2. этн. Сәсеү яҡшы үтһен, мул уңыш алыуға йүнәлтелгән йола. П Ритуальное действие, связанное с началом посева. М һабанға төшкәндә, ергә йомортҡа тәгәрәтәләр, алдан барып теләк әйтәләр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺАБАНДАШ (Р .: пахарь, который пашет вместе с кем -л:, И.: fellow ploughman; T.: sabanla tarlayı beraber süren kimse) u.
Бергәләшеп һабан һөргән кеше. □ Пахарь, который пашет вместе с кем-л. ■ Быйыл беҙ куршеләр менән һабандаш булдыҡ. Беҙҙең — бер ат, уларҙың — өс ат. М. Ғафури.
ҺАБАН ҠУҢЫҘЫ (Р.: майский жук; И.: chafer; T.: mayıs böceği) и. диал. ҡар. май ҡуңыҙы.
Йәшкелт-көрән төҫтәге эре яҙғы ҡуңыҙ.
□ Майский жук. Һабан ҡуңыҙы сыҡҡан, һабан ҡуңыҙы инеу. һабан ҡуңыҙы баҫыу.
ҺАБАНСЫ (Р.: пахарь; И.: ploughman; Т.: saban ile süren kimse) и.
Һабан менән ер һөрөүсе. □ Пахарь. Тәжрибәле һабансы. Һабансылар йыры. ■ Ҡап урталағы был уҙәк бураҙна, билдәле, төп-төҙ булырға тейеш, уны, ғәҙәттә, тәжрибәле һабансыға ғына ҡушалар. Р. Байымов.
ҺАБАН СӘПСЕГЕ и. диал. ҡар. һабан турғайы. Һабан сәпсеге сырлай.
ҺАБАНТУЙ (Р.: сабантуй; И.: sabantuy; T.: Sabantoy) и. этн.
1. Яҙғы сәсеү эштәре тамамланғас үткәрелә торған традицион милли байрам.
□ Сабантуй (праздник в честь окончания посевных работ, доел. Праздник плуга), һабантуйға әҙерлек, һабантуйға барыу, һабантуй майҙаны. ■ Яҙғы сәсеу бөткәс: «Район уҙәгендә һабантуй була», — тип белдерҙеләр.
3. Биишева. Һабантуй яланының сите тир-
447