Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 454
Поиск по словарям
ҺАҘАҒАН
ҺАҘАҒАН III и. диал. кар. һаҙаған убыр. Һаҙаған баҫтырған, һаҙаған эйәләу.
ҺАҘАҒАН АЙҒЫР (Р.: жеребец-вожак; И.: steed, stallion; T.: at sürüsüne öncelik eden aygır) u.
10—15 йыл өйөр башы булып йөрөгән айғыр. □ Жеребец-вожак десяти-пятнадцати лет.
ҺАҘАҒАН УБЫР (Р.: упырь; И.: ghoul; witch; T.: cadı) и. миф.
Бик оҙаҡ йәшәгән һәм төрлө ҡиәфәткә инеп кешеләргә зыян килтерә торған мифик зат (әбей затынан). □ Упырь. Һаҙаған убыр куренгән.
ҺАҘАЙ [фарс. I jxx] (Р.: доля; И.: requital; retribution; T.: ecir) и. иҫк.
Тейешле бүләк; әжер. □ Доля, причитающийся дар; воздаяние. Я [Кусэк:] Биш йыл буйы хаҡһыҙ ҡуй көткән өсөн теге ҡыҙҙың һаҙайын бирең, — тине. «Бабсаҡ менән Күсәк».
ҺАҘАҠ (һаҙағы) (Р.: колчан; И.: quiver; T.: sadak) и.
1. Йәйә, уҡ, уҡ башағы һымаҡ ҡоралдар һалып йөрөтә торған һауыт. □ Колчан, һаҙаҡ тағыу. Һаҙаҡ буләк итеу. Н Егет, .. ҡарттың һаҙағынан бер уҡ алып, йәйәһен киреп, керешен тарта башлаған. Әкиәттән.
2. Йөн йәбештереп, осона үткер башаҡ ҡуйылған һыҙма уҡ. □ Вид оперённой стрелы с острым наконечником. • Ama — алтын һаҙаҡ, инә — алтын ҡанат. Әйтем.
3. Тимерҙән, мөгөҙҙән, һөйәктән һ. б. яһалған уҡ башағының башына ҡуйыла торған ырғаҡлы осло нәмә. □ Крючкообразное острое приспособление из железа, рога или кости, вставляемое в наконечник стрелы. Алмас һаҙаҡ. Тимер һаҙаҡ, һаҙаҡ һуғыу. Я Салауат батырҙың, һай, ҡоралы еҙ һаҙаҡлы ғына уҡ икән. Халыҡ йырынан.
ҺАҘАҠА и. диал. ҡар. саҙаҡа. Һаҙаҡа таратыу.
ҺАҘАМАТ (Р.: болото; И.: quagmire; T.: bataklık) и. диал. ҡар. һаҙлыҡ.
һаҙлы ер, һаҙ. □ Болото, топь, трясина. һаҙамат сәселмәй ҡалған.
ҺАҘАМЫҠ (һаҙамығы) (Р.: болотистая местность; И.: marshy terrain; T.: bataklık) и.
һаҙға тартым батҡыл ер. □ Болотистая местность, топкое место, һаҙамыҡҡа килеп төшөу. һаҙамыҡҡа батыу.
ҺАҘАМЫРТ и. диал. ҡар. һаҙлыҡ. Һаҙа-мырттан сығыу.
ҺАҘАН (Р.: сазан; И.: wild carp; T.: sazan) и. зоол.
Эре һарғылт тәңкәле, ҡылсыҡлы сөсө һыу балығы. □ Сазан (лат. Cyprinus carpio). Һаҙан балығы. Һаҙан урсетеу. Һаҙандар төркөмө. Я Республика һыу ятҡылыҡтарында табан балыҡ, һаҙан, аҡ амур, опто, ҡарабалыҡ, суртан, ҡорман, сабаҡ, ташбаш, аҡ сабаҡ, ҡыҙылғанат, ағасаҡ һәм башҡа балыҡтарҙы тоторға мөмкин. «Башҡортостан», 5 июнь
2012.
ҺАҘАНАҠ (һаҙанағы) (Р.: багульник болотный; И.: marsh Labrador tea; T.: biberiye (yabani) и. бот.
Арсалар ғаиләһенә ҡараған, һыулы ерҙә үҫкән оҙонса япраҡлы, аҡ өйкөм сәскәле мәңге йәшел ваҡ ҡыуаҡ. □ Багульник болотный (лат. Ledum palustre). Һаҙанаҡ сәскәһе. Һаҙанаҡ еҫе. Я Көйәнән һәм кимереуселәрҙән ҡурҡытыу ысулы сифатына умартасылар бер йәки бер нисә уҫемлекте: әле генә өҙгән әрем, сәтләуек япрағы, улмәҫгөл, еҙтөймә, һаҙанаҡ, айыу баланы, эт теле уләндәрен файҙалана. «Башҡортостан», 25 август 2012.
ҺАҘАУ (һаҙа-) (Р.: быть в старых девах или бобылём; И.: be a spinster old batchelor; T.: uzun süre evlenmemek) ҡ.
Кейәүгә сыҡмау; оҙаҡ өйләнмәү. □ Быть в старых девах или бобылём. Кейәугә сыҡмай һаҙау. Хәҙер ул һаҙаны. Егет һаҙаған.
ҺАҘ БАЖАТЫ (Р.: мятлик болотный; И.: fowl bluegrass; T.: bataklık salkımı) и. бот.
Дымлы болонда, һыу ятҡылыҡтары ярында үҫкән 30-100 см бейеклектәге күп йыллыҡ үҫемлек. □ Мятлик болотный (лат. Роа palustris). һаҙ бажаты июнь — август айҙарында сәскә ата.
ҺАҘ БИЛСӘНЕ (Р.: осот болотный; И.: bog thistle; T.: Ledum palustre) и. бот.
һөтлө һуты булған, һары сәскәле сәнскәк япраҡлы ҡый үләне. □ Осот болотный (лат. Sonchus palustris). һаҙ билсәне баҫҡан, һаҙ билсәнен сабыу. Һаҙ билсәненә һыҙырылыу.
454
ҺАҘАҒАН III и. диал. кар. һаҙаған убыр. Һаҙаған баҫтырған, һаҙаған эйәләу.
ҺАҘАҒАН АЙҒЫР (Р.: жеребец-вожак; И.: steed, stallion; T.: at sürüsüne öncelik eden aygır) u.
10—15 йыл өйөр башы булып йөрөгән айғыр. □ Жеребец-вожак десяти-пятнадцати лет.
ҺАҘАҒАН УБЫР (Р.: упырь; И.: ghoul; witch; T.: cadı) и. миф.
Бик оҙаҡ йәшәгән һәм төрлө ҡиәфәткә инеп кешеләргә зыян килтерә торған мифик зат (әбей затынан). □ Упырь. Һаҙаған убыр куренгән.
ҺАҘАЙ [фарс. I jxx] (Р.: доля; И.: requital; retribution; T.: ecir) и. иҫк.
Тейешле бүләк; әжер. □ Доля, причитающийся дар; воздаяние. Я [Кусэк:] Биш йыл буйы хаҡһыҙ ҡуй көткән өсөн теге ҡыҙҙың һаҙайын бирең, — тине. «Бабсаҡ менән Күсәк».
ҺАҘАҠ (һаҙағы) (Р.: колчан; И.: quiver; T.: sadak) и.
1. Йәйә, уҡ, уҡ башағы һымаҡ ҡоралдар һалып йөрөтә торған һауыт. □ Колчан, һаҙаҡ тағыу. Һаҙаҡ буләк итеу. Н Егет, .. ҡарттың һаҙағынан бер уҡ алып, йәйәһен киреп, керешен тарта башлаған. Әкиәттән.
2. Йөн йәбештереп, осона үткер башаҡ ҡуйылған һыҙма уҡ. □ Вид оперённой стрелы с острым наконечником. • Ama — алтын һаҙаҡ, инә — алтын ҡанат. Әйтем.
3. Тимерҙән, мөгөҙҙән, һөйәктән һ. б. яһалған уҡ башағының башына ҡуйыла торған ырғаҡлы осло нәмә. □ Крючкообразное острое приспособление из железа, рога или кости, вставляемое в наконечник стрелы. Алмас һаҙаҡ. Тимер һаҙаҡ, һаҙаҡ һуғыу. Я Салауат батырҙың, һай, ҡоралы еҙ һаҙаҡлы ғына уҡ икән. Халыҡ йырынан.
ҺАҘАҠА и. диал. ҡар. саҙаҡа. Һаҙаҡа таратыу.
ҺАҘАМАТ (Р.: болото; И.: quagmire; T.: bataklık) и. диал. ҡар. һаҙлыҡ.
һаҙлы ер, һаҙ. □ Болото, топь, трясина. һаҙамат сәселмәй ҡалған.
ҺАҘАМЫҠ (һаҙамығы) (Р.: болотистая местность; И.: marshy terrain; T.: bataklık) и.
һаҙға тартым батҡыл ер. □ Болотистая местность, топкое место, һаҙамыҡҡа килеп төшөу. һаҙамыҡҡа батыу.
ҺАҘАМЫРТ и. диал. ҡар. һаҙлыҡ. Һаҙа-мырттан сығыу.
ҺАҘАН (Р.: сазан; И.: wild carp; T.: sazan) и. зоол.
Эре һарғылт тәңкәле, ҡылсыҡлы сөсө һыу балығы. □ Сазан (лат. Cyprinus carpio). Һаҙан балығы. Һаҙан урсетеу. Һаҙандар төркөмө. Я Республика һыу ятҡылыҡтарында табан балыҡ, һаҙан, аҡ амур, опто, ҡарабалыҡ, суртан, ҡорман, сабаҡ, ташбаш, аҡ сабаҡ, ҡыҙылғанат, ағасаҡ һәм башҡа балыҡтарҙы тоторға мөмкин. «Башҡортостан», 5 июнь
2012.
ҺАҘАНАҠ (һаҙанағы) (Р.: багульник болотный; И.: marsh Labrador tea; T.: biberiye (yabani) и. бот.
Арсалар ғаиләһенә ҡараған, һыулы ерҙә үҫкән оҙонса япраҡлы, аҡ өйкөм сәскәле мәңге йәшел ваҡ ҡыуаҡ. □ Багульник болотный (лат. Ledum palustre). Һаҙанаҡ сәскәһе. Һаҙанаҡ еҫе. Я Көйәнән һәм кимереуселәрҙән ҡурҡытыу ысулы сифатына умартасылар бер йәки бер нисә уҫемлекте: әле генә өҙгән әрем, сәтләуек япрағы, улмәҫгөл, еҙтөймә, һаҙанаҡ, айыу баланы, эт теле уләндәрен файҙалана. «Башҡортостан», 25 август 2012.
ҺАҘАУ (һаҙа-) (Р.: быть в старых девах или бобылём; И.: be a spinster old batchelor; T.: uzun süre evlenmemek) ҡ.
Кейәүгә сыҡмау; оҙаҡ өйләнмәү. □ Быть в старых девах или бобылём. Кейәугә сыҡмай һаҙау. Хәҙер ул һаҙаны. Егет һаҙаған.
ҺАҘ БАЖАТЫ (Р.: мятлик болотный; И.: fowl bluegrass; T.: bataklık salkımı) и. бот.
Дымлы болонда, һыу ятҡылыҡтары ярында үҫкән 30-100 см бейеклектәге күп йыллыҡ үҫемлек. □ Мятлик болотный (лат. Роа palustris). һаҙ бажаты июнь — август айҙарында сәскә ата.
ҺАҘ БИЛСӘНЕ (Р.: осот болотный; И.: bog thistle; T.: Ledum palustre) и. бот.
һөтлө һуты булған, һары сәскәле сәнскәк япраҡлы ҡый үләне. □ Осот болотный (лат. Sonchus palustris). һаҙ билсәне баҫҡан, һаҙ билсәнен сабыу. Һаҙ билсәненә һыҙырылыу.
454