Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 457
Поиск по словарям
ҺАЙ
Ҡарғанан бәләкәйерәк һунарсы ҡош.
□ Болотная сова (лат. Asio flammeus). ■ һаҙ ябалағының һырты һарғылт ерән, ҡорһаҡ яғы аҡ. Бөтә кәүҙәһе буй-буй ҡара-көрән һыҙыҡтар менән сыбарланған. Башында бәләкәй генә ҡолаҡтары бар. Күҙҙәре һары.
Э. Ишбирҙин.
ҺАҘ ЯРАНЫ (Р.: герань болотная; И.: bog crane; T.: bataklık ıtırı) и. бот.
Бейеклеге 30-70 см-ға еткән ваҡ ҡына күп япраҡлы, сағыу алһыу төҫтәге сәскәле күп йыллыҡ үлән. □ Герань болотная (лат. Geranium palustre). һаҙ яраны дымлы, һаҙлыҡлы ерҙәрҙә үҫә.
ҺАЖ (Р.: выражает звонкий звук; И.: onomatopoeic word; T.: viz) оҡш.
Шыйыҡлыҡ көслө ҡайнап барғанда йәки механизм көслө хәрәкәт иткәндә сыҡҡан тауышҡа оҡшатып әйтелгән һүҙ. □ Выражает звонкий звук, һаж итеу. Һаж килеу. Һаж итеп тоҡанып китте.
ҺАЖДӘ с. диал. кар. уҫал. һаждэ кеше.
ҺАЖЛАТЫУ (һажлат-) ҡ. йөкм. ҡар. һажлау, понуд. от һажлау. Машина менән һажлатып сығып китеу.
ҺАЖЛАУ (һажла-) (Р.: дребезжать; И.: jar; T.: vızıldamak) ҡ.
һаж иткән тауыш сығарыу. □ Дребезжать, сильно греметь. Машина һажлай. Һажлап утеп китте.
ҺАЗАРАН [фарс.
һ АЗ Л АУ (һазла-) (Р.: сиять (о глазах)’, И.: shine, glitter; T.: parıldamak) ҡ. диал. ҡар. баҙлау.
Янған һымаҡ янып тороу (күҙгә ҡарата).
□ Сиять, блестеть (о глазах). Куҙе һазлап тора. Куҙҙәре һазлап китте.
ҺАЙ I (Р.: мелкий; И.: shallow; T.: sığ) с.
1. Өҫкә кимәлдән аҫҡы кимәлгә тиклемге араһы бәләкәй, тәрән түгел (мәҫәлән, һыуға, соҡорға ҡарата). □ Мелкий, неглубокий. һай соҡор, һай урын. һай ҡоҙоҡ. Я [Зәки] юҡҡа ғына тулҡынланған икән: һары бәрхәт йөндәре яңы ағарып килгән бәпкәләр бөтәһе
лә йылғаның һай ғына ерендә быстыр-лайҙар ине. Р. Байбулатов. • Тәрән йылға балыҡҡа бай, һай йылғалар таллыҡҡа бай. Әйтем, һай йылғаның балығы ваҡ булыр. Мәҡәл.
2. кусм. Төплө түгел, нигеҙһеҙ (мәҫәлән, аҡыл, белем, тәжрибә һ. б.). □ Неглубокий, недалёкий, һай ғилем, һай аҡыл. Я Мостафа мулла бик бай икән,.. бай булһа ла, аҡылы һай икән. Халыҡ йырынан.
♦ һай йөҙөү ниндәйҙер бер әлкәлә әҙ, насар белемле булыу, өҫтән генә фекер йөрөтөү. □ соотв. Мелко плавать. Йәштәр һай йөҙә. Һай йөҙгән әлкә.
ҺАЙ II (Р.: вот это да!; И.: dear me!; T.: hayda!) ымл.
1. Нимәгәлер һоҡланғанда әйтелә. □ Вот это да! Ах! Ну и ну! (выражает восхищение, радость, удивление и т. п.), һай, афарин! һай, уәт көс үҙендә! һай, матур йәйге иртә! Я Урал ғына тауы, һай, бик бейек, киң яландар урай билкәйен. Халыҡ йырынан. һай, афарин, Хоҙай Тәғәлә уҙеңә көс-ғәйрәт биргән, тик бәхетең генә булһын! — тине шул саҡ олатаһы, ейәненең бөгөнгө эшенә ҡәнәғәт булып. Р. Байбулатов.
2. Нимәгәлер үкенгәндә әйтелә. □ Эх, ах! (выражает сожаление, досаду), һай, бар ине шул шәп саҡтар! Һай, ғумер утте шул. ■ һай, бар ине бит йәш саҡтар, — тип ҡуйҙы йәнә Хәсән бабай. 3. Биишева.
3. Ғазап сигеп, ҡыҙғанып әсенгәндә әйтелә. □ Эх! Эх ты! (выражает сожаление, упрёк, озабоченность чем-л.). Я Һай, Зөлхизә, Зөлхизә... Бер ни ҙә аңламайһың, бер ни ҙә күрмәйһең, балаҡай. 3. Биишева.
4. Ризаһыҙлыҡты белдереп, шелтәләгәндә әйтелә. □ Ну! Ха! (выражает негодование, недовольство, насмешку и т. п.). Я Һай, ахмаҡ, был ниндәй оятһыҙлыҡ! — тип баҡырҙы [Әмирханов]. С. Агиш.
ҺАЙ III (Р.: мелко; И.: rather shallow; T.: sığ) р.
1. Өҫкә кимәлдән аҫҡы кимәлгә тиклемге араһы бәләкәй, тәрән булмаған (мәҫәлән, һыуға, соҡорға ҡарата). □ Мелко, неглубоко. Һай ҡаҙыу, һай соҡоу.
457
Ҡарғанан бәләкәйерәк һунарсы ҡош.
□ Болотная сова (лат. Asio flammeus). ■ һаҙ ябалағының һырты һарғылт ерән, ҡорһаҡ яғы аҡ. Бөтә кәүҙәһе буй-буй ҡара-көрән һыҙыҡтар менән сыбарланған. Башында бәләкәй генә ҡолаҡтары бар. Күҙҙәре һары.
Э. Ишбирҙин.
ҺАҘ ЯРАНЫ (Р.: герань болотная; И.: bog crane; T.: bataklık ıtırı) и. бот.
Бейеклеге 30-70 см-ға еткән ваҡ ҡына күп япраҡлы, сағыу алһыу төҫтәге сәскәле күп йыллыҡ үлән. □ Герань болотная (лат. Geranium palustre). һаҙ яраны дымлы, һаҙлыҡлы ерҙәрҙә үҫә.
ҺАЖ (Р.: выражает звонкий звук; И.: onomatopoeic word; T.: viz) оҡш.
Шыйыҡлыҡ көслө ҡайнап барғанда йәки механизм көслө хәрәкәт иткәндә сыҡҡан тауышҡа оҡшатып әйтелгән һүҙ. □ Выражает звонкий звук, һаж итеу. Һаж килеу. Һаж итеп тоҡанып китте.
ҺАЖДӘ с. диал. кар. уҫал. һаждэ кеше.
ҺАЖЛАТЫУ (һажлат-) ҡ. йөкм. ҡар. һажлау, понуд. от һажлау. Машина менән һажлатып сығып китеу.
ҺАЖЛАУ (һажла-) (Р.: дребезжать; И.: jar; T.: vızıldamak) ҡ.
һаж иткән тауыш сығарыу. □ Дребезжать, сильно греметь. Машина һажлай. Һажлап утеп китте.
ҺАЗАРАН [фарс.
һ АЗ Л АУ (һазла-) (Р.: сиять (о глазах)’, И.: shine, glitter; T.: parıldamak) ҡ. диал. ҡар. баҙлау.
Янған һымаҡ янып тороу (күҙгә ҡарата).
□ Сиять, блестеть (о глазах). Куҙе һазлап тора. Куҙҙәре һазлап китте.
ҺАЙ I (Р.: мелкий; И.: shallow; T.: sığ) с.
1. Өҫкә кимәлдән аҫҡы кимәлгә тиклемге араһы бәләкәй, тәрән түгел (мәҫәлән, һыуға, соҡорға ҡарата). □ Мелкий, неглубокий. һай соҡор, һай урын. һай ҡоҙоҡ. Я [Зәки] юҡҡа ғына тулҡынланған икән: һары бәрхәт йөндәре яңы ағарып килгән бәпкәләр бөтәһе
лә йылғаның һай ғына ерендә быстыр-лайҙар ине. Р. Байбулатов. • Тәрән йылға балыҡҡа бай, һай йылғалар таллыҡҡа бай. Әйтем, һай йылғаның балығы ваҡ булыр. Мәҡәл.
2. кусм. Төплө түгел, нигеҙһеҙ (мәҫәлән, аҡыл, белем, тәжрибә һ. б.). □ Неглубокий, недалёкий, һай ғилем, һай аҡыл. Я Мостафа мулла бик бай икән,.. бай булһа ла, аҡылы һай икән. Халыҡ йырынан.
♦ һай йөҙөү ниндәйҙер бер әлкәлә әҙ, насар белемле булыу, өҫтән генә фекер йөрөтөү. □ соотв. Мелко плавать. Йәштәр һай йөҙә. Һай йөҙгән әлкә.
ҺАЙ II (Р.: вот это да!; И.: dear me!; T.: hayda!) ымл.
1. Нимәгәлер һоҡланғанда әйтелә. □ Вот это да! Ах! Ну и ну! (выражает восхищение, радость, удивление и т. п.), һай, афарин! һай, уәт көс үҙендә! һай, матур йәйге иртә! Я Урал ғына тауы, һай, бик бейек, киң яландар урай билкәйен. Халыҡ йырынан. һай, афарин, Хоҙай Тәғәлә уҙеңә көс-ғәйрәт биргән, тик бәхетең генә булһын! — тине шул саҡ олатаһы, ейәненең бөгөнгө эшенә ҡәнәғәт булып. Р. Байбулатов.
2. Нимәгәлер үкенгәндә әйтелә. □ Эх, ах! (выражает сожаление, досаду), һай, бар ине шул шәп саҡтар! Һай, ғумер утте шул. ■ һай, бар ине бит йәш саҡтар, — тип ҡуйҙы йәнә Хәсән бабай. 3. Биишева.
3. Ғазап сигеп, ҡыҙғанып әсенгәндә әйтелә. □ Эх! Эх ты! (выражает сожаление, упрёк, озабоченность чем-л.). Я Һай, Зөлхизә, Зөлхизә... Бер ни ҙә аңламайһың, бер ни ҙә күрмәйһең, балаҡай. 3. Биишева.
4. Ризаһыҙлыҡты белдереп, шелтәләгәндә әйтелә. □ Ну! Ха! (выражает негодование, недовольство, насмешку и т. п.). Я Һай, ахмаҡ, был ниндәй оятһыҙлыҡ! — тип баҡырҙы [Әмирханов]. С. Агиш.
ҺАЙ III (Р.: мелко; И.: rather shallow; T.: sığ) р.
1. Өҫкә кимәлдән аҫҡы кимәлгә тиклемге араһы бәләкәй, тәрән булмаған (мәҫәлән, һыуға, соҡорға ҡарата). □ Мелко, неглубоко. Һай ҡаҙыу, һай соҡоу.
457