Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 468
Поиск по словарям
ҺАҠТЫРЫУ
ҺАҠТЫРЫУ (һаҡтыр-) (Р.: прицеплять; И.: hook on; T.: iliştirmek) ҡ.
Ауҙарғанда, ағыҙғанда эргәләге, ситтәге бер нәмәгә эләктереп, төкәтеп туҡтатыу.
□ Прицеплять, зацеплять, һаҡтырып ҡуйыу. Кәмәгә һаҡтырыу. Бурәнәне һаҡтырыу.
ҺАҠҺЫҘ I (Р.: неосторожный; И.: incautious; T.: ihtiyatsız) с.
1. Хәүеф-хәтәргә иғтибар итмәй эш ҡы-лыусан; абайһыҙ. □ Неосторожный. Һаҡһыҙ кеше.
2. Ҡаты, аяуһыҙ, ҡылығы тупаҫ; ипһеҙ.
□ Небрежный, һаҡһыҙ ҡылыҡ, һаҡһыҙ һуҙ. һаҡһыҙ мөнәсәбәт. ■ Әҙ генә йылы һуҙҙән дә куңел була, әҙ генә һаҡһыҙ һуҙҙән дә хәтер ҡала. Ғ. Хөсәйенов.
3. Нәмәне теләһә нисек әрәм-шәрәм итеүсән, һаҡлап тотона белмәгән; бәрәшән.
□ Неэкономный, һаҡһыҙ хужабикә.
ҺАҠҺЫҘ II (Р .: неосторожно; И.: incautiously; T.: savsakça) р.
Тупаҫ; ипһеҙ итеп. □ Неосторожно, небрежно. һаҡһыҙ тотоу, һаҡһыҙ ҡағылыу.
ҺАҠҺЫҘЛЫҠ (һаҡһыҙлығы) (Р.: неосторожность; И.: incaution; T.: özensizlik) и.
һаҡһыҙ кешегә һ. б. хас сифаттар һәм абай, һаҡ булмаған хәл. □ Неосторожность, небрежность, һаҡһыҙлыҡ бәләгә килтерә, һаҡһыҙлыҡ курһәтеу. һаҡһыҙлыҡ һөҙөмтәһе.
ҺАҠЫ (Р .: бита; И.: cat-stick; T.: sopa) и. диал. ҡар. һаҡа.
Ашыҡ һуғыу уйынындағы һуҡҡыс.
□ Бита, свинчатка; налиток (для игры в бабки). Һаҡы менән һуғыу. Һаҡы әҙерләу.
ҺАҠЫЙТАШ и. һөйл. ҡар. һаҡташ. Бала саҡта һаҡыйташ бик куп уйналды.
ҺАҠЫМ I (Р.: солидность; И.: solidity; T.: sağlamlık) и. диал.
Мөһабәт төҫ-ҡиәфәт; олпатлыҡ. □ Солидность, степенность. Һаҡымын онотоп, ағайым мине ҡыуырға кереште.
ҺАҠЫМ II и. диал. ҡар. һағым. Ер өҫтөнән земберләп һаҡым кутәрелә.
ҺАҠЫНА (Р.: навершие; И.: pommel; T.: kılıç kabzasındaki top) и.
Бысаҡ, хәнйәрҙең һап төбөндәге ҡыҫып торған балдағы. □ Навершие, кольцо (на
рукоятке ножа, кинжала), һаҡынаһы төшөу. Бысаҡҡа һаҡына кейҙереу.
һ АҠЫР АТ (Р.: пошлый (о словах)’, И.: vulgar; T.: hakaret) с. диал.
Насар, әшәке (һуҙгә ҡарата). □ Пошлый (о словах). Һаҡырат һуҙле кеше. һаҡырат һуҙ һөйләмә. М [Колсобай] һаҡырат һуҙҙәр әйтеп һугенде лә ишекте шарт ябып булмә-нән сығып китте. Я. Хамматов.
ҺАҠЫШ и. этн. ҡар. бишташ. Әйҙә, һаҡыш уйнайыҡ.
ҺАЛ I (Р.: плот; И.: raft; float-boat; T.: sal) и.
һыуҙан ағыҙыу өсөн буй-буй теҙеп, бер нисә быуын итеп бәйләнгән бүрәнәләр.
□ Плот. Һал төшөрөу. Һал ағыҙыу. Төп һал. Өҫтәмә һал. ■ Һал бик батып аға, һалсылар ялан аяҡ, балаҡтарын бөгәрҙәренә еткәнсе төргәндәр. Ж. Кейекбаев.
ҺАЛ II (Р.: волокуша; И.: scraper; T.: greyder) и. һөйл.
Йөк һөйрәтеү, һөргән ерҙе тигеҙләү һ.б. эш өсөн ботаҡлы ағастан йәки башҡа нәмәнән яһалған ябай ҡорал. □ Волокуша. Һал менән ерҙе тигеҙләргә кәрәк.
ҺАЛ III (Р.: тяжёлый; И.: heavy; T.: ağır) с. һөйл.
Ауырлығы ҙур; һәлмәк, тос; ауыр. □ Тяжёлый. Бигерәк тә һал һөйәкле икәнһең.
ҺАЛА (Р.: посуда, изготовленная из лошадиной или коровьей шкуры; И.: kind of leather ware; T.: deri kaplar) и. диал.
Йылҡы йәки һыйыр тиреһенән тегелгән һауыт. □ Посуда, изготовленная из лошадиной или коровьей шкуры. Һала тегеу. Һалаға ҡойоу.
ҺАЛАБАШ (Р.: луб; И.: bast; T.: ağaç kabuğunun içi) u.
Йүкә ағасының йомшаҡ йүкәһен серетеп һыҙырыу өсөн һыуға батырылған ҡабығы.
□ Луб; мочало. Һалабаш бәйләу. Һалабаш һыҙырыу. Кулгә һалабаш һалыу. ■ [Сәлмән] һалабаш төшөрөрмөн дә арҡан ишермен, септә һуғырмын, тип уйлаған. Әкиәттән. Йукә ҡырҡып, кулгә һалабаш батырырға әҙерләнгән Хажисолтан йәш кәләшен тәуге тапҡыр уҙе менән бергә Бишитәк тауы
468
ҺАҠТЫРЫУ (һаҡтыр-) (Р.: прицеплять; И.: hook on; T.: iliştirmek) ҡ.
Ауҙарғанда, ағыҙғанда эргәләге, ситтәге бер нәмәгә эләктереп, төкәтеп туҡтатыу.
□ Прицеплять, зацеплять, һаҡтырып ҡуйыу. Кәмәгә һаҡтырыу. Бурәнәне һаҡтырыу.
ҺАҠҺЫҘ I (Р.: неосторожный; И.: incautious; T.: ihtiyatsız) с.
1. Хәүеф-хәтәргә иғтибар итмәй эш ҡы-лыусан; абайһыҙ. □ Неосторожный. Һаҡһыҙ кеше.
2. Ҡаты, аяуһыҙ, ҡылығы тупаҫ; ипһеҙ.
□ Небрежный, һаҡһыҙ ҡылыҡ, һаҡһыҙ һуҙ. һаҡһыҙ мөнәсәбәт. ■ Әҙ генә йылы һуҙҙән дә куңел була, әҙ генә һаҡһыҙ һуҙҙән дә хәтер ҡала. Ғ. Хөсәйенов.
3. Нәмәне теләһә нисек әрәм-шәрәм итеүсән, һаҡлап тотона белмәгән; бәрәшән.
□ Неэкономный, һаҡһыҙ хужабикә.
ҺАҠҺЫҘ II (Р .: неосторожно; И.: incautiously; T.: savsakça) р.
Тупаҫ; ипһеҙ итеп. □ Неосторожно, небрежно. һаҡһыҙ тотоу, һаҡһыҙ ҡағылыу.
ҺАҠҺЫҘЛЫҠ (һаҡһыҙлығы) (Р.: неосторожность; И.: incaution; T.: özensizlik) и.
һаҡһыҙ кешегә һ. б. хас сифаттар һәм абай, һаҡ булмаған хәл. □ Неосторожность, небрежность, һаҡһыҙлыҡ бәләгә килтерә, һаҡһыҙлыҡ курһәтеу. һаҡһыҙлыҡ һөҙөмтәһе.
ҺАҠЫ (Р .: бита; И.: cat-stick; T.: sopa) и. диал. ҡар. һаҡа.
Ашыҡ һуғыу уйынындағы һуҡҡыс.
□ Бита, свинчатка; налиток (для игры в бабки). Һаҡы менән һуғыу. Һаҡы әҙерләу.
ҺАҠЫЙТАШ и. һөйл. ҡар. һаҡташ. Бала саҡта һаҡыйташ бик куп уйналды.
ҺАҠЫМ I (Р.: солидность; И.: solidity; T.: sağlamlık) и. диал.
Мөһабәт төҫ-ҡиәфәт; олпатлыҡ. □ Солидность, степенность. Һаҡымын онотоп, ағайым мине ҡыуырға кереште.
ҺАҠЫМ II и. диал. ҡар. һағым. Ер өҫтөнән земберләп һаҡым кутәрелә.
ҺАҠЫНА (Р.: навершие; И.: pommel; T.: kılıç kabzasındaki top) и.
Бысаҡ, хәнйәрҙең һап төбөндәге ҡыҫып торған балдағы. □ Навершие, кольцо (на
рукоятке ножа, кинжала), һаҡынаһы төшөу. Бысаҡҡа һаҡына кейҙереу.
һ АҠЫР АТ (Р.: пошлый (о словах)’, И.: vulgar; T.: hakaret) с. диал.
Насар, әшәке (һуҙгә ҡарата). □ Пошлый (о словах). Һаҡырат һуҙле кеше. һаҡырат һуҙ һөйләмә. М [Колсобай] һаҡырат һуҙҙәр әйтеп һугенде лә ишекте шарт ябып булмә-нән сығып китте. Я. Хамматов.
ҺАҠЫШ и. этн. ҡар. бишташ. Әйҙә, һаҡыш уйнайыҡ.
ҺАЛ I (Р.: плот; И.: raft; float-boat; T.: sal) и.
һыуҙан ағыҙыу өсөн буй-буй теҙеп, бер нисә быуын итеп бәйләнгән бүрәнәләр.
□ Плот. Һал төшөрөу. Һал ағыҙыу. Төп һал. Өҫтәмә һал. ■ Һал бик батып аға, һалсылар ялан аяҡ, балаҡтарын бөгәрҙәренә еткәнсе төргәндәр. Ж. Кейекбаев.
ҺАЛ II (Р.: волокуша; И.: scraper; T.: greyder) и. һөйл.
Йөк һөйрәтеү, һөргән ерҙе тигеҙләү һ.б. эш өсөн ботаҡлы ағастан йәки башҡа нәмәнән яһалған ябай ҡорал. □ Волокуша. Һал менән ерҙе тигеҙләргә кәрәк.
ҺАЛ III (Р.: тяжёлый; И.: heavy; T.: ağır) с. һөйл.
Ауырлығы ҙур; һәлмәк, тос; ауыр. □ Тяжёлый. Бигерәк тә һал һөйәкле икәнһең.
ҺАЛА (Р.: посуда, изготовленная из лошадиной или коровьей шкуры; И.: kind of leather ware; T.: deri kaplar) и. диал.
Йылҡы йәки һыйыр тиреһенән тегелгән һауыт. □ Посуда, изготовленная из лошадиной или коровьей шкуры. Һала тегеу. Һалаға ҡойоу.
ҺАЛАБАШ (Р.: луб; И.: bast; T.: ağaç kabuğunun içi) u.
Йүкә ағасының йомшаҡ йүкәһен серетеп һыҙырыу өсөн һыуға батырылған ҡабығы.
□ Луб; мочало. Һалабаш бәйләу. Һалабаш һыҙырыу. Кулгә һалабаш һалыу. ■ [Сәлмән] һалабаш төшөрөрмөн дә арҡан ишермен, септә һуғырмын, тип уйлаған. Әкиәттән. Йукә ҡырҡып, кулгә һалабаш батырырға әҙерләнгән Хажисолтан йәш кәләшен тәуге тапҡыр уҙе менән бергә Бишитәк тауы
468