Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 471
Поиск по словарям
ҺАЛҠЫНАЙЫУ
ҺАЛДЫРЫП АЛЫУ (һалдырып ал-) (Р.: отнимать; И.: rob, take away; T.: zorla almak) ҡ.
Көслөк менән тартып алыу. □ Отнимать. Кәпәсте һалдырып алыу. Сәғәтте һалдырып алыу.
ҺАЛДЫРЫУ (һалдыр ) ҡ.
1. йөкм. ҡар. һалыу I, 1—20, 25, 26. понуд. от һалыу 1,1—20, 25, 26. ■ Ҡайтып китәлә был бай, ит һалдыра. Әкиәттән.
2. Сисеү, систереп алыу. □ Снимать. Эйәр һалдырыу. Баланың кейемен һалдырыу. ■ Хәлдән тайған атаһын кургән улдары, тимер кулдәге менән өҫ кейемдәрен һалдырып, яраһын таҙа һыу менән йыуғас, яраһы ҡурҡыныс тугел икәнен беләләр. Халыҡ ижадынан.
3. Тирмәндә тартыу. □ Молоть что-л. Иген һалдырыу. Таҙа итеп һалдырыу.
4. кусм. Бик шәп итеп атлау йәки йүгереү.
□ Нестись, мчаться. Ҡайтыу яҡҡа һалдырыу. Шәп һалдырыу. Ҡайҙа шулай һалдыраһың?
5. кусм. Бик шәп итеп уйнау (музыка ҡоралында). □ Играть на чём-л:, наяривать. Тальянда һалдырыу. Егет гармунда һалдыра.
6. диал. ҡар. ҡотҡарыу.
ҺАЛҠЫ (Р.: медленно; И.: by a finger’s breadth; T.: yavaş, ağır) p.
Ҡуҙғалыр-ҡуҙғалмаҫ, яй, йыбанып ҡына.
□ Медленно, еле-еле; нехотя. Һалҡы атлау. Һалҡы эшләу. Һалҡы ғына баҫып килә.
ҺАЛҠЫН I (Р.: холодный; И.: cold; Т.: soğuk) с.
1. Һыуыҡлығы көслө түгел, әҙ генә һыуыҡ. □ Прохладный, һалҡын көн. һалҡын һауа. һалҡын ямғыр. ■ Ергенәйе алтын, һыуы һалҡын, башҡорт ере кеуек ер ҡайҙа. Халыҡ йырынан. Төньяҡтан иҫкән һалҡын ел бер аҙға туҡталыбыраҡ торҙо ла ҡабаттан шашты. Я. Хамматов.
2. кусм. Йылы тойғоһоҙ, ихлас булмаған.
□ Холодный, равнодушный, һалҡын мөнәсәбәт. һалҡын ҡаршылау. ■ Бындай саҡта нескә тойғоло булырға ярамай, — тип уйланы ул, шуға курә лә Ғабдулла ғәмһеҙ, һалҡын тауыш менән һорау бирҙе. М. Кәрим.
♦ һалҡын баш <менән> уйлап, тыныс итеп эш-хәлде хәл итеү. □ Спокойно, обдуманно. һалҡын баш менән уйлау, һалҡын
тәбиғәтле {йәки ҡанлы) холҡо менән бик тыныс, ҡыҙмаҫ. □ Хладнокровный. Һалҡын ҡанлы кеше. М Бәрелеш ваҡытында айырата һалҡын ҡанлы, етеҙ аҡыллы булып китеусән [Закир]. 3. Биишева, һалҡын һүҙ тупаҫ, насар һүҙ. □ Грубое слово. Һалҡын һуҙ ише-теу. • Ҡолаҡтан ингән һалҡын һуҙ йөрәккә барып боҙ була. Әйтем.
ҺАЛҠЫН II (Р.: прохлада; И.: cold; frost; T.: serin) и.
Бер сама ғына, көслө һыуыҡ булмаған һауа. □ Прохлада, холод. Иртәнге һалҡын. Һалҡын төшөу. ■ Йәйҙең генә эҫе селләһендә йылҡым сыҡмай киске һалҡынһыҙ. Халыҡ йырынан. Менгән генә атым, ай, бәйләнем алмағасҡай төбө һалҡынға. Халыҡ йырынан. Өй ҡыйыҡтарына, аҙбар баштарына ҡунған ҡар йәһәт иреп, аяҡ аҫтына һыу булып тамды, төнгө һалҡында туңып, боҙға әуерелде. М. Хужин.
ҺАЛҠЫН АҒАЙ (Р.: табуированное название холода; И.: frost’s taboo name; T.: soğuğun tabu ismi) и. миф. (баш хәреф менән)
Һалҡынды йәнләндереп әйтеү һүҙе.
□ Табуированное название холода, прохлады в детских закличках (реликт олицетворения). ■ Ҡояш апай, кил, кил, Һалҡын ағай, кит, кит! «Башҡорт мифологияһы»-нан.
ҺАЛҠЫНАЙТЫУ (һалҡынайт-) ҡ.
1. ҡар. йөкм. һалҡынайыу, понуд. от һалҡынайыу. Булмәне һалҡынайтыу.
2. эйһ. ф. ҡар. һалҡынайыу 1. безл. от һалҡынайыу 1. Ҡискә табан һалҡынайта. Һалҡынайта башлаған. М Таң алдынан нығыраҡ һалҡынайтты, ысыҡ төштө. Я. Хамматов.
ҺАЛҠЫНАЙЫУ (һалҡынай-, һалҡы-ная) (Р.: холодать; И.: become cool; T.: hava soğumak) ҡ.
1. һалҡынға әйләнеү, һалҡын булыу.
□ Холодать, холодеть. // Похолодание. һауа кинәт һалҡынайҙы. Төн һалҡынайыу. Өй һалҡынайып китеу.
2. кусм. Һалҡын тойғолоға әйләнеү, һалҡын булыу; һыуыныу. □ Охладевать. //
471
ҺАЛДЫРЫП АЛЫУ (һалдырып ал-) (Р.: отнимать; И.: rob, take away; T.: zorla almak) ҡ.
Көслөк менән тартып алыу. □ Отнимать. Кәпәсте һалдырып алыу. Сәғәтте һалдырып алыу.
ҺАЛДЫРЫУ (һалдыр ) ҡ.
1. йөкм. ҡар. һалыу I, 1—20, 25, 26. понуд. от һалыу 1,1—20, 25, 26. ■ Ҡайтып китәлә был бай, ит һалдыра. Әкиәттән.
2. Сисеү, систереп алыу. □ Снимать. Эйәр һалдырыу. Баланың кейемен һалдырыу. ■ Хәлдән тайған атаһын кургән улдары, тимер кулдәге менән өҫ кейемдәрен һалдырып, яраһын таҙа һыу менән йыуғас, яраһы ҡурҡыныс тугел икәнен беләләр. Халыҡ ижадынан.
3. Тирмәндә тартыу. □ Молоть что-л. Иген һалдырыу. Таҙа итеп һалдырыу.
4. кусм. Бик шәп итеп атлау йәки йүгереү.
□ Нестись, мчаться. Ҡайтыу яҡҡа һалдырыу. Шәп һалдырыу. Ҡайҙа шулай һалдыраһың?
5. кусм. Бик шәп итеп уйнау (музыка ҡоралында). □ Играть на чём-л:, наяривать. Тальянда һалдырыу. Егет гармунда һалдыра.
6. диал. ҡар. ҡотҡарыу.
ҺАЛҠЫ (Р.: медленно; И.: by a finger’s breadth; T.: yavaş, ağır) p.
Ҡуҙғалыр-ҡуҙғалмаҫ, яй, йыбанып ҡына.
□ Медленно, еле-еле; нехотя. Һалҡы атлау. Һалҡы эшләу. Һалҡы ғына баҫып килә.
ҺАЛҠЫН I (Р.: холодный; И.: cold; Т.: soğuk) с.
1. Һыуыҡлығы көслө түгел, әҙ генә һыуыҡ. □ Прохладный, һалҡын көн. һалҡын һауа. һалҡын ямғыр. ■ Ергенәйе алтын, һыуы һалҡын, башҡорт ере кеуек ер ҡайҙа. Халыҡ йырынан. Төньяҡтан иҫкән һалҡын ел бер аҙға туҡталыбыраҡ торҙо ла ҡабаттан шашты. Я. Хамматов.
2. кусм. Йылы тойғоһоҙ, ихлас булмаған.
□ Холодный, равнодушный, һалҡын мөнәсәбәт. һалҡын ҡаршылау. ■ Бындай саҡта нескә тойғоло булырға ярамай, — тип уйланы ул, шуға курә лә Ғабдулла ғәмһеҙ, һалҡын тауыш менән һорау бирҙе. М. Кәрим.
♦ һалҡын баш <менән> уйлап, тыныс итеп эш-хәлде хәл итеү. □ Спокойно, обдуманно. һалҡын баш менән уйлау, һалҡын
тәбиғәтле {йәки ҡанлы) холҡо менән бик тыныс, ҡыҙмаҫ. □ Хладнокровный. Һалҡын ҡанлы кеше. М Бәрелеш ваҡытында айырата һалҡын ҡанлы, етеҙ аҡыллы булып китеусән [Закир]. 3. Биишева, һалҡын һүҙ тупаҫ, насар һүҙ. □ Грубое слово. Һалҡын һуҙ ише-теу. • Ҡолаҡтан ингән һалҡын һуҙ йөрәккә барып боҙ була. Әйтем.
ҺАЛҠЫН II (Р.: прохлада; И.: cold; frost; T.: serin) и.
Бер сама ғына, көслө һыуыҡ булмаған һауа. □ Прохлада, холод. Иртәнге һалҡын. Һалҡын төшөу. ■ Йәйҙең генә эҫе селләһендә йылҡым сыҡмай киске һалҡынһыҙ. Халыҡ йырынан. Менгән генә атым, ай, бәйләнем алмағасҡай төбө һалҡынға. Халыҡ йырынан. Өй ҡыйыҡтарына, аҙбар баштарына ҡунған ҡар йәһәт иреп, аяҡ аҫтына һыу булып тамды, төнгө һалҡында туңып, боҙға әуерелде. М. Хужин.
ҺАЛҠЫН АҒАЙ (Р.: табуированное название холода; И.: frost’s taboo name; T.: soğuğun tabu ismi) и. миф. (баш хәреф менән)
Һалҡынды йәнләндереп әйтеү һүҙе.
□ Табуированное название холода, прохлады в детских закличках (реликт олицетворения). ■ Ҡояш апай, кил, кил, Һалҡын ағай, кит, кит! «Башҡорт мифологияһы»-нан.
ҺАЛҠЫНАЙТЫУ (һалҡынайт-) ҡ.
1. ҡар. йөкм. һалҡынайыу, понуд. от һалҡынайыу. Булмәне һалҡынайтыу.
2. эйһ. ф. ҡар. һалҡынайыу 1. безл. от һалҡынайыу 1. Ҡискә табан һалҡынайта. Һалҡынайта башлаған. М Таң алдынан нығыраҡ һалҡынайтты, ысыҡ төштө. Я. Хамматов.
ҺАЛҠЫНАЙЫУ (һалҡынай-, һалҡы-ная) (Р.: холодать; И.: become cool; T.: hava soğumak) ҡ.
1. һалҡынға әйләнеү, һалҡын булыу.
□ Холодать, холодеть. // Похолодание. һауа кинәт һалҡынайҙы. Төн һалҡынайыу. Өй һалҡынайып китеу.
2. кусм. Һалҡын тойғолоға әйләнеү, һалҡын булыу; һыуыныу. □ Охладевать. //
471