Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 473
Поиск по словарям
ҺАЛМАҠТАУ
яҡтыртып, әҙерәк тамагыңды ялғап ал, һалма ағас сеуәтәлә. Я. Хамматов.
4. миф. Ышаныуҙар буйынса, ритуаль аш.
□ Лапша (ритуальная еда в семейных обрядах). ■ Эт тешләһә, өйҙән өйгә йөрөп, ҡырҡ һалма йыйып ашатаһың. «Башҡорт мифологияһынан.
ҺАЛМАБАУЫРҺАҠ (Р.: чак-чак; И.: Tatar sweet; T.: çak çak) и. диал. ҡар. сәксәк.
Йомортҡаға баҫҡан аҡ бойҙай ҡамырынан ваҡ ҡына итеп ҡырҡып, һары майға ҡайнатып бешерелгән ашамлыҡ. □ Чак-чак. һалмабауырһаҡ бешереу. Баллы һалмаба-уырһаҡ.
ҺАЛМА БИҘӘК (Р.: вид узора на пуховом платке; И.: kind of shawl pattern; T.: şalın bir deseni) u.
Шәл ситенең уртаһына бәйләй торған шаҡмаҡ-шаҡмаҡ биҙәк. □ Ромбообразный вид узора на пуховом платке. Һалма биҙәк бәйләу. Эре һалма биҙәк. Һалма биҙәкле шәл сите.
ҺАЛМАБӨТӨЙ и. диал. ҡар. һалма биҙәк. Һалмабөтөй төшөрөу.
ҺАЛМАҒАЙЫУ (һалмағай-, һалмағая) ҡ. ҡар. һалмаҡланыу. Һалмағайып китеу.
ҺАЛМАҒАР (Р.: снег хлопьями; И.: snow falling in large flakes; T.: lapa lapa yağmış kar) и. диал.
Эре, йомшаҡ күҙле ҡар; ябалаҡ ҡар.
□ Снег хлопьями. Һалмағар яуа. һалмағар ҡапланы, һалмағар тиҙ генә эреп бөттө.
ҺАЛМАҠ I (Р.: тяжёлый; И.: weighty; T.: ağır) с.
1. Дәүмәле ҙур булмаһа ла, ауырлығы бар, тос. □ Тяжёлый, грузный, һалмаҡ йөк. Һалмаҡ төйөнсөк.
2. Яй, әкрен хәрәкәтле. □ Неторопливый, медлительный, һалмаҡ аҙым. Һалмаҡ хәрәкәт. Һалмаҡ бейеу. ■ Бынан бер нисә минут ҡына элек ҡайҙа барырға ла хәл итә алмай торған ҡаҙҙар һалмаҡ һәм ялҡау аҙымдар менән быуа янына табан киттеләр. С. Агиш. Уның [тәфтишсенең] хәрәкәттәре һалмаҡ, курәһең, арыған. М. Хужин.
3. Әкрен, бер тигеҙ генә, тыныс, яй яңғырашлы. □ Плавный, медленный. Һалмаҡ йыр. Һалмаҡ тауыш. Һалмаҡ көй. ■ Яҡшы, —
тине Ғәбит ағай ғәҙәттәгесә яғымлы, һалмаҡ тауыш менән. 3. Биишева.
ҺАЛМАҠ II (Р.: плавно; И.: smooth; T.: yavaş, ağır) р.
Яй, әкрен, бер тигеҙ генә. □ Плавно, медленно. Һалмаҡ ҡына атлау, һалмаҡ ҡына һөйләшеу. Һалмаҡ йөрөу. ■ Ерән ат тау тубәненә һалмаҡ ҡына юрта. Н. Мусин.
ҺАЛМАҠ III и. диал. ҡар. һамаҡ. Һалмаҡ әйтеу. Һалмаҡ әйтеп дәртләндереу. Бейеу-сегә һалмаҡ әйтеп тороу.
ҺАЛМАҠЛАНЫУ (һалмаҡлан-) (Р.: становиться медлительным; И.: become sluggish; T.: ağırlaşmak) ҡ.
Һалмаҡҡа әйләнеү, һалмаҡ булыу; һалма-ғайыу. □ Становиться медлительным, спокойным. Йөрөш һалмаҡланыу, һалмаҡланып китеу. һалмаҡлана башлау. Я Хөсөттәрҙең йөрәктәре һалмаҡланды, көррәһе ауыр булды тарта алмаҫтай. М. Аҡмулла.
ҺАЛМАҠЛАП р. ҡар. һалмаҡ II. Һалмаҡлап ҡар яуа. Ат һалмаҡлап юрта. Һалмаҡлап ҡына атлау.
ҺАЛМАҠЛАТЫУ (һалмаҡлат-) (Р.: замедлять; И.: slow down; T.: yavaşlatmak) ҡ.
һалмаҡҡа әйләндереү, һалмаҡ итеү.
□ Замедлять, замедлить. Аҙымды һалмаҡлатыу. Атты һалмаҡлатыу, һалмаҡлатып ебәреу.
ҺАЛМАҠЛАУ (һалмаҡла-) (Р.: замедлять; И.: moderate; T.: ağır davranmak) ҡ.
1. Яй, әкрен, бер тигеҙ генә хәрәкәт итеү.
□ Замедлять, успокаивать, умерять что-л. Көй һалмаҡланыу. Аттың юртыу ы һалмаҡланды.
2. Ҡулға алып, ауырлығын самалау.
□ Прикидывать. Төргәкте һалмаҡлап ҡарау. Ҡулда һалмаҡлау, һалмаҡлап самалау.
ҺАЛМАҠЛЫҠ (һалмаҡлығы) (Р.: неторопливость; И.: deliberateness; T.: yavaşlık) и.
Эштә, хәрәкәттә булған әкренлек. □ Неторопливость, плавность. һөйләуҙең һалмаҡлығы. Телмәрҙең һалмаҡлығы. Хәрәкәттең һалмаҡлығы.
ҺАЛМАҠТАУ (һалмаҡта-) ҡ. диал. ҡар. һамаҡлау. Һалмаҡтап әйтеу. Ҡыҙға һал-маҡтау. һалмаҡтап ебәреу.
473
яҡтыртып, әҙерәк тамагыңды ялғап ал, һалма ағас сеуәтәлә. Я. Хамматов.
4. миф. Ышаныуҙар буйынса, ритуаль аш.
□ Лапша (ритуальная еда в семейных обрядах). ■ Эт тешләһә, өйҙән өйгә йөрөп, ҡырҡ һалма йыйып ашатаһың. «Башҡорт мифологияһынан.
ҺАЛМАБАУЫРҺАҠ (Р.: чак-чак; И.: Tatar sweet; T.: çak çak) и. диал. ҡар. сәксәк.
Йомортҡаға баҫҡан аҡ бойҙай ҡамырынан ваҡ ҡына итеп ҡырҡып, һары майға ҡайнатып бешерелгән ашамлыҡ. □ Чак-чак. һалмабауырһаҡ бешереу. Баллы һалмаба-уырһаҡ.
ҺАЛМА БИҘӘК (Р.: вид узора на пуховом платке; И.: kind of shawl pattern; T.: şalın bir deseni) u.
Шәл ситенең уртаһына бәйләй торған шаҡмаҡ-шаҡмаҡ биҙәк. □ Ромбообразный вид узора на пуховом платке. Һалма биҙәк бәйләу. Эре һалма биҙәк. Һалма биҙәкле шәл сите.
ҺАЛМАБӨТӨЙ и. диал. ҡар. һалма биҙәк. Һалмабөтөй төшөрөу.
ҺАЛМАҒАЙЫУ (һалмағай-, һалмағая) ҡ. ҡар. һалмаҡланыу. Һалмағайып китеу.
ҺАЛМАҒАР (Р.: снег хлопьями; И.: snow falling in large flakes; T.: lapa lapa yağmış kar) и. диал.
Эре, йомшаҡ күҙле ҡар; ябалаҡ ҡар.
□ Снег хлопьями. Һалмағар яуа. һалмағар ҡапланы, һалмағар тиҙ генә эреп бөттө.
ҺАЛМАҠ I (Р.: тяжёлый; И.: weighty; T.: ağır) с.
1. Дәүмәле ҙур булмаһа ла, ауырлығы бар, тос. □ Тяжёлый, грузный, һалмаҡ йөк. Һалмаҡ төйөнсөк.
2. Яй, әкрен хәрәкәтле. □ Неторопливый, медлительный, һалмаҡ аҙым. Һалмаҡ хәрәкәт. Һалмаҡ бейеу. ■ Бынан бер нисә минут ҡына элек ҡайҙа барырға ла хәл итә алмай торған ҡаҙҙар һалмаҡ һәм ялҡау аҙымдар менән быуа янына табан киттеләр. С. Агиш. Уның [тәфтишсенең] хәрәкәттәре һалмаҡ, курәһең, арыған. М. Хужин.
3. Әкрен, бер тигеҙ генә, тыныс, яй яңғырашлы. □ Плавный, медленный. Һалмаҡ йыр. Һалмаҡ тауыш. Һалмаҡ көй. ■ Яҡшы, —
тине Ғәбит ағай ғәҙәттәгесә яғымлы, һалмаҡ тауыш менән. 3. Биишева.
ҺАЛМАҠ II (Р.: плавно; И.: smooth; T.: yavaş, ağır) р.
Яй, әкрен, бер тигеҙ генә. □ Плавно, медленно. Һалмаҡ ҡына атлау, һалмаҡ ҡына һөйләшеу. Һалмаҡ йөрөу. ■ Ерән ат тау тубәненә һалмаҡ ҡына юрта. Н. Мусин.
ҺАЛМАҠ III и. диал. ҡар. һамаҡ. Һалмаҡ әйтеу. Һалмаҡ әйтеп дәртләндереу. Бейеу-сегә һалмаҡ әйтеп тороу.
ҺАЛМАҠЛАНЫУ (һалмаҡлан-) (Р.: становиться медлительным; И.: become sluggish; T.: ağırlaşmak) ҡ.
Һалмаҡҡа әйләнеү, һалмаҡ булыу; һалма-ғайыу. □ Становиться медлительным, спокойным. Йөрөш һалмаҡланыу, һалмаҡланып китеу. һалмаҡлана башлау. Я Хөсөттәрҙең йөрәктәре һалмаҡланды, көррәһе ауыр булды тарта алмаҫтай. М. Аҡмулла.
ҺАЛМАҠЛАП р. ҡар. һалмаҡ II. Һалмаҡлап ҡар яуа. Ат һалмаҡлап юрта. Һалмаҡлап ҡына атлау.
ҺАЛМАҠЛАТЫУ (һалмаҡлат-) (Р.: замедлять; И.: slow down; T.: yavaşlatmak) ҡ.
һалмаҡҡа әйләндереү, һалмаҡ итеү.
□ Замедлять, замедлить. Аҙымды һалмаҡлатыу. Атты һалмаҡлатыу, һалмаҡлатып ебәреу.
ҺАЛМАҠЛАУ (һалмаҡла-) (Р.: замедлять; И.: moderate; T.: ağır davranmak) ҡ.
1. Яй, әкрен, бер тигеҙ генә хәрәкәт итеү.
□ Замедлять, успокаивать, умерять что-л. Көй һалмаҡланыу. Аттың юртыу ы һалмаҡланды.
2. Ҡулға алып, ауырлығын самалау.
□ Прикидывать. Төргәкте һалмаҡлап ҡарау. Ҡулда һалмаҡлау, һалмаҡлап самалау.
ҺАЛМАҠЛЫҠ (һалмаҡлығы) (Р.: неторопливость; И.: deliberateness; T.: yavaşlık) и.
Эштә, хәрәкәттә булған әкренлек. □ Неторопливость, плавность. һөйләуҙең һалмаҡлығы. Телмәрҙең һалмаҡлығы. Хәрәкәттең һалмаҡлығы.
ҺАЛМАҠТАУ (һалмаҡта-) ҡ. диал. ҡар. һамаҡлау. Һалмаҡтап әйтеу. Ҡыҙға һал-маҡтау. һалмаҡтап ебәреу.
473