Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 475
Поиск по словарям
ҺАЛЫ
ҺАЛ П АН ДАУ (һалпанда-) ҡ. диал. ҡар. һалпанлау. Һалпандап килә ята.
ҺАЛПАНЛАУ (һалпанла-) (Р.: шагать вразвалку; И.: waddle; T.: badi badi yürümek) ҡ.
һалп-һолп килеү, һалп-һолп итеү. □ Шагать вразвалку, раскачиваться, һалпанлап йөрөу. Килбәтһеҙ һалпанлау, һалпанлап килеу.
ҺАЛП-ҺОЛП (Р.: выражает движение вверх-вниз, вправо-влево; И.: waddle; T.: badi badi) оҡш.
Аҫҡа-өҫкә, уңға-һулға ауыр сайҡалғанды белдергән һүҙ. □ Выражает движение вверх-вниз, вправо-влево, һалп-һолп атлау.
ҺАЛПЫ (Р.: обвислый; И.: drooping; T.: sarkık) с. ҡар. һалпыш.
1. Ялпылдап, һалынып төшкән. □ Обвислый, опущенный, һалпы кикерек, һалпы ҡолаҡ. ■ Ишек төбөнә һөңгөләрен сатрашлап тотҡан алыптай һынлы, һалпы мыйыҡлы ике һаҡсы баҫҡан. Ә. Хәкимов.
2. кусм. Булдыҡһыҙ, яй кеше. □ Вялый, слабый, һалпы әҙәм.
♦ һалпы тел теленә баш була алмаған кешегә ҡарата әйтелә. □ Пустомеля. Һалпы тел әҙәм. һалпы яҡҡа һалам ҡыҫтырыу маҡтап ебәреү. □ Преднамеренно расхваливать. ■ Ғәлиәхмәт юлдашының һалпы яғына һалам ҡыҫтырҙы. Р. Байымов.
ҺАЛПЫЛДАУ (һалпылда-) (Р /болтаться; И.: sway; T.: sallanmak) ҡ.
һалп-һолп итеү, һалп-һолп килеү. □ Болтаться, раскачиваться. Аяҡтар һалпылдап килә.
ҺАЛПЫШ (Р.: обвислый; И.: drooping; sagging; T.: sarkak) с.
Аҫҡа һалынып торған. □ Обвислый, опущенный. Һалпыш ҡолаҡ. Һалпыш ирен. Һалпыш ҡорһаҡ.
ҺАЛСЫ I (Р.: плотогон; И.: rafter; raftsman; floater; T.: salcı) и.
1. Һал ағыҙыусы, һал ҡыуыусы. □ Плотогон, сплавщик плотов, һалсылар аға. Тәжрибәле һалсылар. Һалсыларҙың тауышы ишетелеу. ■ Нур һалсылар бригадаһын ҡыш көнө ук ойоштороп ҡуйғайны инде. И. Абдуллин. Владимир Иванович .. һалсылар ара
һында йыйған һуҙҙәрен ҡуйын дәфтәренән һуҙлегенә теркәне, аңлатмаларын ҡабат-ҡабат кусереп яҙҙы, һуҙҙең мәғәнәһенә тәңгәл генә аңлатмалар бирергә, төшөндөрөргә тырышты, уларға мәҡәлдәр, әйтемдәр теркәне. 3. Ураҡсин.
2. миф. Һалсы, һыу эйәһе менән бәйле мифлаштырылған кеше. □ Плотогон (мифологизированное лицо, связанное с духом воды). ■ Һалсыға һал ҡыуырға һыу эйәһе ярҙам итә, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ҺАЛСЫ II (Р.: человек, занимающийся гаданием по книге; И.: fortune teller; T.: falcı) и. диал. ҡар. фалсы.
Киләсәкте юраусы, күрәҙәсе. □ Человек, занимающийся гаданием по книге, һалсы китап аса. һалсынан киләсәкте юратыу.
һ АЛ СЫҠ (һалсығы) (Р.: старица; И.: elderly nun; T.: nehrin eski yatağı) u.
Иҫке үҙән; үле йылға, ҡылы. □ Старица. һалсыҡ аша сығыу, һалсыҡты кисеу. һал-сыҡты ҡамыш ҡаплаған.
ҺАЛТАН (Р.: порожний; И.: empty; Т.: boş) с. ҡар. буш.
1. Йөкһөҙ, бер нәмәһеҙ, буш ҡуллы. □ Порожний; с пустыми руками, һалтан кеше. Һалтан арба.
2. Бала тапмай торған, биҙәү, ҡыҫыр (ҡатынға ҡарата). □ Бесплодная женщина. Һалтан ҡатын, һалтан булып ҡалыу.
һ АЛТАУ (Р.: пика для нападения на медведя; И.: bear hunting spear; T.: ayı mızrağı) и. диал.
Айыу һөңгөһө. □ Пика для нападения на медведя. Һалтау ташлау. Һалтау менән сәнсеу. Һалтау менән барыу.
ҺАЛЪЯ (Р.: клещ; И.: tick; T.: sakırga) и. диал. ҡар. талпан.
Йән эйәләренең тәненә ҡаҙалып ҡан һура торған, быуынтыҡ аяҡлы ваҡ бөжәк. □ Клещ. һалъя ҡаҙалыу. Эт һалъяһы.
ҺАЛЫ (Р.: брюшная часть гуся; И.: goose’s abdomen; T.: kazın kursağı) и. диал.
Ҡаҙ ҡорһағы. □ Брюшная часть гуся. һалы бешереу.
475
ҺАЛ П АН ДАУ (һалпанда-) ҡ. диал. ҡар. һалпанлау. Һалпандап килә ята.
ҺАЛПАНЛАУ (һалпанла-) (Р.: шагать вразвалку; И.: waddle; T.: badi badi yürümek) ҡ.
һалп-һолп килеү, һалп-һолп итеү. □ Шагать вразвалку, раскачиваться, һалпанлап йөрөу. Килбәтһеҙ һалпанлау, һалпанлап килеу.
ҺАЛП-ҺОЛП (Р.: выражает движение вверх-вниз, вправо-влево; И.: waddle; T.: badi badi) оҡш.
Аҫҡа-өҫкә, уңға-һулға ауыр сайҡалғанды белдергән һүҙ. □ Выражает движение вверх-вниз, вправо-влево, һалп-һолп атлау.
ҺАЛПЫ (Р.: обвислый; И.: drooping; T.: sarkık) с. ҡар. һалпыш.
1. Ялпылдап, һалынып төшкән. □ Обвислый, опущенный, һалпы кикерек, һалпы ҡолаҡ. ■ Ишек төбөнә һөңгөләрен сатрашлап тотҡан алыптай һынлы, һалпы мыйыҡлы ике һаҡсы баҫҡан. Ә. Хәкимов.
2. кусм. Булдыҡһыҙ, яй кеше. □ Вялый, слабый, һалпы әҙәм.
♦ һалпы тел теленә баш була алмаған кешегә ҡарата әйтелә. □ Пустомеля. Һалпы тел әҙәм. һалпы яҡҡа һалам ҡыҫтырыу маҡтап ебәреү. □ Преднамеренно расхваливать. ■ Ғәлиәхмәт юлдашының һалпы яғына һалам ҡыҫтырҙы. Р. Байымов.
ҺАЛПЫЛДАУ (һалпылда-) (Р /болтаться; И.: sway; T.: sallanmak) ҡ.
һалп-һолп итеү, һалп-һолп килеү. □ Болтаться, раскачиваться. Аяҡтар һалпылдап килә.
ҺАЛПЫШ (Р.: обвислый; И.: drooping; sagging; T.: sarkak) с.
Аҫҡа һалынып торған. □ Обвислый, опущенный. Һалпыш ҡолаҡ. Һалпыш ирен. Һалпыш ҡорһаҡ.
ҺАЛСЫ I (Р.: плотогон; И.: rafter; raftsman; floater; T.: salcı) и.
1. Һал ағыҙыусы, һал ҡыуыусы. □ Плотогон, сплавщик плотов, һалсылар аға. Тәжрибәле һалсылар. Һалсыларҙың тауышы ишетелеу. ■ Нур һалсылар бригадаһын ҡыш көнө ук ойоштороп ҡуйғайны инде. И. Абдуллин. Владимир Иванович .. һалсылар ара
һында йыйған һуҙҙәрен ҡуйын дәфтәренән һуҙлегенә теркәне, аңлатмаларын ҡабат-ҡабат кусереп яҙҙы, һуҙҙең мәғәнәһенә тәңгәл генә аңлатмалар бирергә, төшөндөрөргә тырышты, уларға мәҡәлдәр, әйтемдәр теркәне. 3. Ураҡсин.
2. миф. Һалсы, һыу эйәһе менән бәйле мифлаштырылған кеше. □ Плотогон (мифологизированное лицо, связанное с духом воды). ■ Һалсыға һал ҡыуырға һыу эйәһе ярҙам итә, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ҺАЛСЫ II (Р.: человек, занимающийся гаданием по книге; И.: fortune teller; T.: falcı) и. диал. ҡар. фалсы.
Киләсәкте юраусы, күрәҙәсе. □ Человек, занимающийся гаданием по книге, һалсы китап аса. һалсынан киләсәкте юратыу.
һ АЛ СЫҠ (һалсығы) (Р.: старица; И.: elderly nun; T.: nehrin eski yatağı) u.
Иҫке үҙән; үле йылға, ҡылы. □ Старица. һалсыҡ аша сығыу, һалсыҡты кисеу. һал-сыҡты ҡамыш ҡаплаған.
ҺАЛТАН (Р.: порожний; И.: empty; Т.: boş) с. ҡар. буш.
1. Йөкһөҙ, бер нәмәһеҙ, буш ҡуллы. □ Порожний; с пустыми руками, һалтан кеше. Һалтан арба.
2. Бала тапмай торған, биҙәү, ҡыҫыр (ҡатынға ҡарата). □ Бесплодная женщина. Һалтан ҡатын, һалтан булып ҡалыу.
һ АЛТАУ (Р.: пика для нападения на медведя; И.: bear hunting spear; T.: ayı mızrağı) и. диал.
Айыу һөңгөһө. □ Пика для нападения на медведя. Һалтау ташлау. Һалтау менән сәнсеу. Һалтау менән барыу.
ҺАЛЪЯ (Р.: клещ; И.: tick; T.: sakırga) и. диал. ҡар. талпан.
Йән эйәләренең тәненә ҡаҙалып ҡан һура торған, быуынтыҡ аяҡлы ваҡ бөжәк. □ Клещ. һалъя ҡаҙалыу. Эт һалъяһы.
ҺАЛЫ (Р.: брюшная часть гуся; И.: goose’s abdomen; T.: kazın kursağı) и. диал.
Ҡаҙ ҡорһағы. □ Брюшная часть гуся. һалы бешереу.
475