Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 478
Поиск по словарям
ҺАЛЫУ
арыҫландай батырҙарҙың арҡаһынан ҡағығыҙ! Халыҡ йырынан.
18. Аш-Һыуға нимәнелер өҫтәп ҡушыу, ҡатнаштырыу. □ Положить, добавить что-л. (в еду). Ашҡа ҡорот һалыу. Турамаға тоҙ һалыу.
19. Ашамлыҡты алдына ҡуйып биреү, һибеү, ташлау (мал, ҡош-ҡорттарға ҡарата). □ Давать корм; кормить. Малға бесән һалыу. Тауыҡҡа ем һалыу. ■ Туғарылған аттарына һоло һалып ингәндән һуң, Зиннәтулла тимер мейескә ут яғып, сәйгүндә ҡайнатҡан сәйҙе тимер кружкаға яһаны. Я. Хамматов.
20. Аулау, тотоу, эләктереү өсөн ҡороп ҡуйыу (ау, ҡапҡан, ҡармаҡты). □ Ставить (капкан, сеть). Бүрегә ҡапҡан һалыу. Тәпе һалыу. ■ Ҡапҡан ғына һалдым, ай, күк боҙға ҡама йәнлек менән ҡондоҙға. Халыҡ йырынан.
21. Бәйләп, быуып, бикләп йәки башҡаса беркетеп ҡуйыу (тышау, бығау, еп, бәй, йоҙаҡты һ. б.). □ Надевать, надеть (путы, замок и т. д.). Аяҡ-ҡулға бығау һалыу. Атҡа тышау һалыу. Ишеккә бик һалыу.
22. Дауалау, төҙәтеү маҡсатында тәндең бер ерен нимә менәндер беркетеп нығытып ҡуйыу. □ Наложить. Дауаханала гипс һалыу.
23. Боронғо йола буйынса, дауалау маҡсатында бөтә тәнде йәки аяҡ-ҡулды һ. б. нимәнеңдер эсенә ҡуйыу. □ Положить, поместить во что-л. (больного или больное место). Ауырыуҙы ҡырмыҫҡа иләүенә һалыу. Ауырыуҙы тирегә һалыу. Үлән һыуына һалыу.
24. Дауалау һ. б. маҡсат менән тәнгә индереү, ебәреү, тамыҙыу. □ Сделать, положить (об уколе, лекарстве). Укол һалыу. Күҙгә дарыу һалыу.
25. Һөлөк, банка һымаҡ нәмәләрҙе һурҙырып дауалау өсөн тәнгә ҡуйыу. □ Ставить (банки, пиявки). Һөлөк һалыу. Банка һалыу.
26. Билдәле бер маҡсатта берәй ойошмаға, халыҡҡа хөкүмәт йәһәтенән һалым, яһаҡ һ. б. билдәләү һәм шуға мәжбүр итеү. □ Налагать, наложить (штраф, налог и т. д.). Һалым һалыу. Штраф һалыу. ■ [Солтанов:] Диләнкәләрҙә ҡырҡылмай ҡалған ағастар
өсөн лесхоз беҙгә йөҙ ҙә егерме ете мең һум штраф һалыуын беләһегеҙ бит. Н. Мусин. Гөмүмән, бер ил эсендә сауҙаны сикләү, пошлиналар һалыу алыш-бирешкә ҡамасаулыҡ тыуҙыра. Ғ. Хөсәйенов.
27. Килешеү буйынса хаҡ, түләм тәғәйенләү (туй йолаһы буйынса). □ Давать калым. Мәһәр һалыу.
28. Берәй тантанаға арнап, ниндәйҙер бүләк биреү, тапшырыу. □ Давать, дарить. Юбилейға бүләк һалыу. Туйға аҡса һалыу.
29. Ситкә нимәнелер почта аша ебәреү. □ Посылать, отправлять, һалдатҡа посылка һалыу. Почта аша китап һалыу. Хат һалыу. М Хаттар ғына һалһаң, һал заказной, заказной ҙа хаттар тиҙ урай. Халыҡ йырынан.
30. Һыуыҡтан, ҡоротҡостарҙан һ. б. һаҡлау маҡсатында тирә-йүнгә, ер-һыуға таратыу (төтөн, дарыу, ыҫты һ. б.). □ Пустить (дым и т. п.). Төтөнлөк һалыу. Ыҫ һалыу.
■ Урман эсе серәкәйҙәр, ваҡ ҡына ләпәкәйҙәр, төрлө ҙурлыҡтағы себен-күгәүендәр менән тулғанлыҡтан, Хажисолтан йүкә ҡабығы һыҙырған урынға төрлө яҡлап төтөнлөк һалырға ҡушты. Я. Хамматов.
31. Яндырыу, янғын яһау. □ Зажигать, поджигать. Бесәнгә үрт һалыу. Ут һалыу.
■ Йола буйынса хужа — ырыу старшинаһы алдан әҙерләп ҡуйылған ғәләмәт ҙур сытыр өйөмөнә ут һалыуға, «сығыр уты» тип аталып, борондан килгән ғөрөф-ғәҙәтте күреп ҡалыр өсөн барыһы ла шул яҡҡа ағылды. И. Ноғманов.
32. Пар сығарыу йәки көсәйтеү өсөн мунса мейесенә һыу һибеү. □ Поддать, пустить (пару, жару). Күп итеп эҫе һалыу. Эҫе һалып сабыныу. Әҙләп кенә эҫе һалыу.
33. Өҫ-башҡа, аяҡ-ҡулға кейгән кейемде, таҡҡан нәмәне сисеү. □ Снимать, снять (одежду). Өҫтө һалыу. Эш кейемен һалыу.
■ Төльямалдың да йөрәген ҡурҡыу сырмап алды, ҡапыл ағарынып, өҫ кейемен һалыуҙан туҡталды. Я. Хамматов. Мәҙинә, өйөнә ҡайтҡас, байтаҡ ваҡыт өҫтөн һалмайынса, урындың ширлегендә шаңҡыған һымаҡ ултырҙы. Т. Ғарипова.
478
арыҫландай батырҙарҙың арҡаһынан ҡағығыҙ! Халыҡ йырынан.
18. Аш-Һыуға нимәнелер өҫтәп ҡушыу, ҡатнаштырыу. □ Положить, добавить что-л. (в еду). Ашҡа ҡорот һалыу. Турамаға тоҙ һалыу.
19. Ашамлыҡты алдына ҡуйып биреү, һибеү, ташлау (мал, ҡош-ҡорттарға ҡарата). □ Давать корм; кормить. Малға бесән һалыу. Тауыҡҡа ем һалыу. ■ Туғарылған аттарына һоло һалып ингәндән һуң, Зиннәтулла тимер мейескә ут яғып, сәйгүндә ҡайнатҡан сәйҙе тимер кружкаға яһаны. Я. Хамматов.
20. Аулау, тотоу, эләктереү өсөн ҡороп ҡуйыу (ау, ҡапҡан, ҡармаҡты). □ Ставить (капкан, сеть). Бүрегә ҡапҡан һалыу. Тәпе һалыу. ■ Ҡапҡан ғына һалдым, ай, күк боҙға ҡама йәнлек менән ҡондоҙға. Халыҡ йырынан.
21. Бәйләп, быуып, бикләп йәки башҡаса беркетеп ҡуйыу (тышау, бығау, еп, бәй, йоҙаҡты һ. б.). □ Надевать, надеть (путы, замок и т. д.). Аяҡ-ҡулға бығау һалыу. Атҡа тышау һалыу. Ишеккә бик һалыу.
22. Дауалау, төҙәтеү маҡсатында тәндең бер ерен нимә менәндер беркетеп нығытып ҡуйыу. □ Наложить. Дауаханала гипс һалыу.
23. Боронғо йола буйынса, дауалау маҡсатында бөтә тәнде йәки аяҡ-ҡулды һ. б. нимәнеңдер эсенә ҡуйыу. □ Положить, поместить во что-л. (больного или больное место). Ауырыуҙы ҡырмыҫҡа иләүенә һалыу. Ауырыуҙы тирегә һалыу. Үлән һыуына һалыу.
24. Дауалау һ. б. маҡсат менән тәнгә индереү, ебәреү, тамыҙыу. □ Сделать, положить (об уколе, лекарстве). Укол һалыу. Күҙгә дарыу һалыу.
25. Һөлөк, банка һымаҡ нәмәләрҙе һурҙырып дауалау өсөн тәнгә ҡуйыу. □ Ставить (банки, пиявки). Һөлөк һалыу. Банка һалыу.
26. Билдәле бер маҡсатта берәй ойошмаға, халыҡҡа хөкүмәт йәһәтенән һалым, яһаҡ һ. б. билдәләү һәм шуға мәжбүр итеү. □ Налагать, наложить (штраф, налог и т. д.). Һалым һалыу. Штраф һалыу. ■ [Солтанов:] Диләнкәләрҙә ҡырҡылмай ҡалған ағастар
өсөн лесхоз беҙгә йөҙ ҙә егерме ете мең һум штраф һалыуын беләһегеҙ бит. Н. Мусин. Гөмүмән, бер ил эсендә сауҙаны сикләү, пошлиналар һалыу алыш-бирешкә ҡамасаулыҡ тыуҙыра. Ғ. Хөсәйенов.
27. Килешеү буйынса хаҡ, түләм тәғәйенләү (туй йолаһы буйынса). □ Давать калым. Мәһәр һалыу.
28. Берәй тантанаға арнап, ниндәйҙер бүләк биреү, тапшырыу. □ Давать, дарить. Юбилейға бүләк һалыу. Туйға аҡса һалыу.
29. Ситкә нимәнелер почта аша ебәреү. □ Посылать, отправлять, һалдатҡа посылка һалыу. Почта аша китап һалыу. Хат һалыу. М Хаттар ғына һалһаң, һал заказной, заказной ҙа хаттар тиҙ урай. Халыҡ йырынан.
30. Һыуыҡтан, ҡоротҡостарҙан һ. б. һаҡлау маҡсатында тирә-йүнгә, ер-һыуға таратыу (төтөн, дарыу, ыҫты һ. б.). □ Пустить (дым и т. п.). Төтөнлөк һалыу. Ыҫ һалыу.
■ Урман эсе серәкәйҙәр, ваҡ ҡына ләпәкәйҙәр, төрлө ҙурлыҡтағы себен-күгәүендәр менән тулғанлыҡтан, Хажисолтан йүкә ҡабығы һыҙырған урынға төрлө яҡлап төтөнлөк һалырға ҡушты. Я. Хамматов.
31. Яндырыу, янғын яһау. □ Зажигать, поджигать. Бесәнгә үрт һалыу. Ут һалыу.
■ Йола буйынса хужа — ырыу старшинаһы алдан әҙерләп ҡуйылған ғәләмәт ҙур сытыр өйөмөнә ут һалыуға, «сығыр уты» тип аталып, борондан килгән ғөрөф-ғәҙәтте күреп ҡалыр өсөн барыһы ла шул яҡҡа ағылды. И. Ноғманов.
32. Пар сығарыу йәки көсәйтеү өсөн мунса мейесенә һыу һибеү. □ Поддать, пустить (пару, жару). Күп итеп эҫе һалыу. Эҫе һалып сабыныу. Әҙләп кенә эҫе һалыу.
33. Өҫ-башҡа, аяҡ-ҡулға кейгән кейемде, таҡҡан нәмәне сисеү. □ Снимать, снять (одежду). Өҫтө һалыу. Эш кейемен һалыу.
■ Төльямалдың да йөрәген ҡурҡыу сырмап алды, ҡапыл ағарынып, өҫ кейемен һалыуҙан туҡталды. Я. Хамматов. Мәҙинә, өйөнә ҡайтҡас, байтаҡ ваҡыт өҫтөн һалмайынса, урындың ширлегендә шаңҡыған һымаҡ ултырҙы. Т. Ғарипова.
478