Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 527
Поиск по словарям
ҺЕРЕЛЕК
2. Сүп-сар өйөмө, сүплек. □ Свалка. һептектә йөрөргә ярамай.
3. кусм. Йүнһеҙ, насар кеше. □ Бестолковый человек, негодяй. Насар кеше, торғаны бер һептек инде!
4. миф. Башҡорттарҙың ышаныуҙары буйынса, ен-шайтан эйәләгән урын. □ Мусор, свалка. ■ Һептеккә, көл туккән ергә йығылһаң, ауырыйһың. «Башҡорт мифологияһынан.
ҺЕПТЕК II (һептеге) (Р.: человек, страдающий недержанием мочи; И.: person suffering of incontinence; T.: idrarını tutamayan kimse) и. диал.
Бәүелен тота алмаған кеше. □ Человек, страдающий недержанием мочи, һептек булыу. Олоғайғас, һептек булыуың бар.
ҺЕРГӘ (Р.: намордник; И.: muzzle; Т: burunsalık) и. диал. ҡар. морондоҡ.
Тешләмәһен өсөн эт йәки башҡа йыртҡыс йәнлектең моронона кейҙерә торған ҡулайлама. □ Намордник, һергә кейҙереу. Эт моронона һергә таҡтыҡ. Кун һергә.
ҺЕРГӘНСӘК (һергәнсәге) (Р.: головастик; И.: tadpole; T.: iribaş) и. диал. ҡар. сүмесбаш.
Оҙон ҡойроҡло, ҙур башлы тәлмәрйен йәки баҡа балаһы. □ Головастик. Йылғала һергәнсәктәр ку бәйҙе. Баҡа һергәнсәге. һер-гәнсәк бик килбәтһеҙ йөҙә.
ҺЕРЕ (Р.: выносливый; И.: hardy; Т.: dayanıklı) с.
1. Ауырлыҡҡа бирешмәй торған, түҙемле, сыҙам. □ Выносливый, крепкий. Н Сәмиға һерерәк йәнле булып сыҡты, ҡарынында төйөрөм ризыҡ юҡ көйөнсә, нисек тә йәшәргә, улмәҫкә ҡырталашып, шыуыша-имгәкләй Наратһаҙға куҙ терәп китте ул. Ш. Янбаев. Мин бирешмәм. Ҡыҙ кеше һере була ул. Н. Мусин.
2. Ныҡ, ғорур холоҡло, үҙ һүҙле. □ Упрямый, своенравный; гордый. ■ [Өлкәне, ҡаршыһындағыһының куҙҙәренә ҡарап:] Һере кеше икәнһең, Шафиҡ, һуҙеңде һуҙ итәһең. Ғ. Хисамов. Апаһы бигерәк һере кеше инде. Үҙ йунен уҙе куреп, уҙ һуҙен һуҙ итеп йәшәргә кунеккән. Г. Бүләкбаева.
♦ һере холоҡ үҙ һүҙле, тәкәббер. □ Упрямый характер. ■ Шулай ҡырыҫ ул беҙҙең Юлдаш, — ти әсәһе. Бер ваҡыт, аятымы, етеме йәшлек кенә сағында, ул мине ошо һере холҡо менән бөтөнләй аптыратҡайны бит.
3. Биишева. Әреһе бөтөп, һереһе ҡалған донъяны күп күргән, тормоштоң әсеһен-сөсөһөн күп татып нығынған, сынығып бөткән, бирешмәҫ. □ Крепнуть, быть закалённым, становиться более выносливым.
ҺЕРЕҒОЛАҠ (һереғолағы) (Р.: непослушный человек; И.: naughty person; T.: söz dinlemez kimse) и. диал.
Әйткәнде тыңламаған, үҙ һүҙле кеше.
□ Непослушный, своевольный человек. Балалар һереғолаҡ була. Куршем һереғолаҡ минең.
ҺЕРЕЛДӘК (һерелдәге) (Р.: холодец; И.: jelly; T.: paça dondurması) и. диал. ҡар. ҡойҡа I, 3.
Малдың баш-тояғын бешереп, һуңынан һыуытып яһалған ашамлыҡ. □ Холодец, студень. Һерелдәк әҙерләу. Тәмле һерелдәк. һерелдәк менән һыйланыу. Тәмләткестәр ҡушылған һерелдәк.
ҺЕРЕЛДӘТЕҮ (һерелдәт ) ҡ. диал. ҡар. һөсләтеү. Этте кешегә һерелдәтеу. Һерел-дәтеп ебәреу.
ҺЕРЕЛДӘҮ (һерелдә-) (Р.: обессилеть; И.: be exausted; be reduced to a pulp; T.: halsiz düşmek) ҡ. диал.
1. Хәлдән тайыу, әлһерәү. □ Обессилеть. Һерелдәп китеу. Эштән һерелдәп ҡайттым.
2. Дер-дер һелкенеү, ҡалтырау. □ Дрожать. Ҡул һерелдәй. Аяғым һерелдәй. Я Мота-һарҙың сикә тамыры ҡалҡты, контузиялы башы йәмһеҙ һерелдәне. Й. Солтанов.
ҺЕРЕЛЕК (һерелеге) (Р.: выносливость; И.: endurance; T.: dayanıklılık) и.
1. Түҙемле булыу хәле, сыҙамлылыҡ.
□ Выносливость, устойчивость. ■ [Георгий] куҙҙәре уҫал ҡыҫыла төшкән, уҙенең йәрәхәтен онотоп һуғышҡан был йомро кәуҙәле һалдаттың һерелегенә хайран ҡалды. Ш. Янбаев.
2. Ғорур булыу хәле, үҙһүҙлелек. □ Упрямство, своенравность, норов. ■ [Биксәнтәй:] Тыңламаным һәм һерелегем арҡаһында утә
527
2. Сүп-сар өйөмө, сүплек. □ Свалка. һептектә йөрөргә ярамай.
3. кусм. Йүнһеҙ, насар кеше. □ Бестолковый человек, негодяй. Насар кеше, торғаны бер һептек инде!
4. миф. Башҡорттарҙың ышаныуҙары буйынса, ен-шайтан эйәләгән урын. □ Мусор, свалка. ■ Һептеккә, көл туккән ергә йығылһаң, ауырыйһың. «Башҡорт мифологияһынан.
ҺЕПТЕК II (һептеге) (Р.: человек, страдающий недержанием мочи; И.: person suffering of incontinence; T.: idrarını tutamayan kimse) и. диал.
Бәүелен тота алмаған кеше. □ Человек, страдающий недержанием мочи, һептек булыу. Олоғайғас, һептек булыуың бар.
ҺЕРГӘ (Р.: намордник; И.: muzzle; Т: burunsalık) и. диал. ҡар. морондоҡ.
Тешләмәһен өсөн эт йәки башҡа йыртҡыс йәнлектең моронона кейҙерә торған ҡулайлама. □ Намордник, һергә кейҙереу. Эт моронона һергә таҡтыҡ. Кун һергә.
ҺЕРГӘНСӘК (һергәнсәге) (Р.: головастик; И.: tadpole; T.: iribaş) и. диал. ҡар. сүмесбаш.
Оҙон ҡойроҡло, ҙур башлы тәлмәрйен йәки баҡа балаһы. □ Головастик. Йылғала һергәнсәктәр ку бәйҙе. Баҡа һергәнсәге. һер-гәнсәк бик килбәтһеҙ йөҙә.
ҺЕРЕ (Р.: выносливый; И.: hardy; Т.: dayanıklı) с.
1. Ауырлыҡҡа бирешмәй торған, түҙемле, сыҙам. □ Выносливый, крепкий. Н Сәмиға һерерәк йәнле булып сыҡты, ҡарынында төйөрөм ризыҡ юҡ көйөнсә, нисек тә йәшәргә, улмәҫкә ҡырталашып, шыуыша-имгәкләй Наратһаҙға куҙ терәп китте ул. Ш. Янбаев. Мин бирешмәм. Ҡыҙ кеше һере була ул. Н. Мусин.
2. Ныҡ, ғорур холоҡло, үҙ һүҙле. □ Упрямый, своенравный; гордый. ■ [Өлкәне, ҡаршыһындағыһының куҙҙәренә ҡарап:] Һере кеше икәнһең, Шафиҡ, һуҙеңде һуҙ итәһең. Ғ. Хисамов. Апаһы бигерәк һере кеше инде. Үҙ йунен уҙе куреп, уҙ һуҙен һуҙ итеп йәшәргә кунеккән. Г. Бүләкбаева.
♦ һере холоҡ үҙ һүҙле, тәкәббер. □ Упрямый характер. ■ Шулай ҡырыҫ ул беҙҙең Юлдаш, — ти әсәһе. Бер ваҡыт, аятымы, етеме йәшлек кенә сағында, ул мине ошо һере холҡо менән бөтөнләй аптыратҡайны бит.
3. Биишева. Әреһе бөтөп, һереһе ҡалған донъяны күп күргән, тормоштоң әсеһен-сөсөһөн күп татып нығынған, сынығып бөткән, бирешмәҫ. □ Крепнуть, быть закалённым, становиться более выносливым.
ҺЕРЕҒОЛАҠ (һереғолағы) (Р.: непослушный человек; И.: naughty person; T.: söz dinlemez kimse) и. диал.
Әйткәнде тыңламаған, үҙ һүҙле кеше.
□ Непослушный, своевольный человек. Балалар һереғолаҡ була. Куршем һереғолаҡ минең.
ҺЕРЕЛДӘК (һерелдәге) (Р.: холодец; И.: jelly; T.: paça dondurması) и. диал. ҡар. ҡойҡа I, 3.
Малдың баш-тояғын бешереп, һуңынан һыуытып яһалған ашамлыҡ. □ Холодец, студень. Һерелдәк әҙерләу. Тәмле һерелдәк. һерелдәк менән һыйланыу. Тәмләткестәр ҡушылған һерелдәк.
ҺЕРЕЛДӘТЕҮ (һерелдәт ) ҡ. диал. ҡар. һөсләтеү. Этте кешегә һерелдәтеу. Һерел-дәтеп ебәреу.
ҺЕРЕЛДӘҮ (һерелдә-) (Р.: обессилеть; И.: be exausted; be reduced to a pulp; T.: halsiz düşmek) ҡ. диал.
1. Хәлдән тайыу, әлһерәү. □ Обессилеть. Һерелдәп китеу. Эштән һерелдәп ҡайттым.
2. Дер-дер һелкенеү, ҡалтырау. □ Дрожать. Ҡул һерелдәй. Аяғым һерелдәй. Я Мота-һарҙың сикә тамыры ҡалҡты, контузиялы башы йәмһеҙ һерелдәне. Й. Солтанов.
ҺЕРЕЛЕК (һерелеге) (Р.: выносливость; И.: endurance; T.: dayanıklılık) и.
1. Түҙемле булыу хәле, сыҙамлылыҡ.
□ Выносливость, устойчивость. ■ [Георгий] куҙҙәре уҫал ҡыҫыла төшкән, уҙенең йәрәхәтен онотоп һуғышҡан был йомро кәуҙәле һалдаттың һерелегенә хайран ҡалды. Ш. Янбаев.
2. Ғорур булыу хәле, үҙһүҙлелек. □ Упрямство, своенравность, норов. ■ [Биксәнтәй:] Тыңламаным һәм һерелегем арҡаһында утә
527