Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 546
Поиск по словарям
ҺИПТЕРТКЕС
4. кусм. Ниндәйҙер музыка инструментында нимәнелер шәп, яҡшы башҡарыу. □ Лихо играть. Баянда һиптереу. Гармунда шәп һиптерә. Я Ҡарсыҡ, ишетәһеңме, нисек һиптерә! — тип ҡуйҙы ул [Әухәди] бер аҙҙан, салҡан ятҡан килеш, — Әхмәдулла уйнай, шилма малай. Д. Исламов.
5. кусм. Тиҙ һөйләү. □ Говорить быстро, скороговоркой. Туҡтауһыҙ һиптереу. Я Ошо йылда ораторҙар бик куп булды. Тегеһе лә һуҙ сәсә, быныһы ла һиптерә. С. Агиш.
6. кусм. Кәйеф-сафа ҡороу, гөрләтеү, типтереү. □ Кутить, гулять. Я һинең куҙең майлы [егет], моғайын, берәй бейек уксә менән һиптерәһеңдер әле. С. Кулибай.
7. кусм. Нимә менәндер һуҡҡылап туҡмау. □ Бить, ударить. ■ Өс егет өс яҡтан шурәлегә сыбыҡтар менән һиптерә башланы, шурәленең аҡырыуына аҫтындағы бейә урә тора башланы, ти. Әкиәттән.
ҺИПТЕРТКЕС (Р .: лапта; И.: bat, Russian ball game; T.: lapta) и. диал. ҡар. ҡаҡма туп.
Туп һуғыу уйыны. □ Лапта. Балалар һиптерткес уйнай. Һиптерткес — кумәк кеше уйыны.
ҺИПҺЕҮ (һипһе-) ҡ. диал. ҡар. һирәгәйеү. һипһей башлау. Көҙгә табан уләндәр ҙә һипһей. Япраҡтар һипһегән.
ҺИП-ҺИЛ (Р .: очень спокойный; И.: very tranguil; T.: çok sakin) с. артыҡл. дәр. ҡар. һил. превосх. степ, от һил.
Үтә ныҡ тыныс, һил булған. □ Очень спокойный, штилевой. М Ваҡыт һуңыраҡ булғанға курә, урамда һип-һил ине. Р. Байбулатов.
ҺИП-ҺИМЕҘ (Р.: очень толстый; И.: very thick; T.: çok semiz) с. артыҡл. дәр. ҡар. һимеҙ, превосх. степ, от һимеҙ.
Үтә ныҡ һимеҙ. □ Очень толстый, очень жирный, һип-һимеҙ мал. һип-һимеҙ кеше. Я Ҡунағыбыҙ рәхәтләнеп көлөп ебәрҙе: «Һай, шаян ҡаҙ булды был, Кусей һыуында ҡойоноп, һип-һимеҙ булып уҫте». Л. Якшыбаева.
ҺИРЕҮ I (һир-) ҡ. диал. ҡар. һарыу II. Буре һирегән. Ҡарҙа һеләуһен һирегән эҙҙәр куренә.
ҺИРЕҮ II и. диал. ҡар. һарыу III. һиреу тегеу. Мендәр һиреуе. һиреуен алмаштырыу.
ҺИРЕҮ III и. диал. ҡар. һүренде. Туҡыма һиреуе. Һиреуе сыҡҡан.
ҺИРКЕҮ (Р.: гребень горы; И.: ridge; T.: dağ sırtı) и. диал.
Tay ҡыры. □ Гребень горы. Тау һиркеуе. Оҙон һиркеу. Тау һиркеуенән ҡыҙарып ҡояш сыҡты.
ҺИРПЕЛДЕРЕҮ (һирпелдер-) ҡ. ҡар. һирпелеү 2, 3. Я Һырттағы ҡыҫҡаҡ улән-дәрҙең ысығын һирпелдереп йөрөнө лә йөрөнө Ғәйсәр. Н. Мусин. Буйға кутәрелеп килгән ҡуйы киндерҙә аҫылынып торған ямғыр тамсыларын һирпелдереп, турғайҙар сырҡылдашты. Ш. Янбаев.
ҺИРПЕЛЕП ҠАРАУ (һирпелеп ҡара-) (Р.: окинуть взором; И.: take in at a glance; T.: göz atmak) ҡ.
Ҡапыл ғына ҡарап алыу; ҡараш ташлау.
□ Окинуть взором, взглядом. Я Оҙон керпектәре аҫтынан һирпелеп ҡарай Дилбәр. Яр. Вәлиев. Ҡыҙ Сәхигә тағы бер һирпелеп ҡарап алды ла көйәнтәһенең башына биҙрәләрен элә башланы. И. Ғиззәтуллин.
ҺИРПЕЛЕҮ (һирпел-) ҡ.
1. төш. ҡар. һирпеү 1, 2. страд, от һирпеү. Һирпелгән һыу. Һирпелгән ярма. Һирпелгән ҡом.
2. Төрлө яҡҡа ҡапыл сәселеү, таралыу.
□ Посыпаться, рассыпаться; расходиться. Я Моторҙар көслөрәк геуләй, электросварка уттары һауа ярып һирпелә. Ә. Байрамов. Ут дауылы окопҡа ла һирпелде. И. Ғиззәтуллин. Ямғыр еуешләгән япраҡтар әллә ни ҡыштырламай, тик борсаҡ кеуек эре тамсылар ғына ергә һирпелә. Й. Мостафин.
3. Ҡапыл сайпылыу, ташып йәйрәп китеү.
□ Расплескаться, разливаться. Я Ташҡын шәбәйгәс, һыу купер өҫтөнә һирпелеп ята. М. Тажи.
4. Бөркөлөү, һибелеү (яҡтылыҡ, нур һ. б. ҡарата). □ Рассеиваться, распространяться (о свете, лучах и т. д.). Я Тәҙрәләрҙән ятаҡханаға иртәнге алһыу нурҙар һирпелде. С. Агиш. Таң бөркәгән кукшел яҡтылыҡ тәҙрәләргә һирпелеу менән, Ғәйникамал инәй, ашығыс эше бар шикелле, ҡапыл тороп ултырҙы. Яр. Вәлиев.
546
4. кусм. Ниндәйҙер музыка инструментында нимәнелер шәп, яҡшы башҡарыу. □ Лихо играть. Баянда һиптереу. Гармунда шәп һиптерә. Я Ҡарсыҡ, ишетәһеңме, нисек һиптерә! — тип ҡуйҙы ул [Әухәди] бер аҙҙан, салҡан ятҡан килеш, — Әхмәдулла уйнай, шилма малай. Д. Исламов.
5. кусм. Тиҙ һөйләү. □ Говорить быстро, скороговоркой. Туҡтауһыҙ һиптереу. Я Ошо йылда ораторҙар бик куп булды. Тегеһе лә һуҙ сәсә, быныһы ла һиптерә. С. Агиш.
6. кусм. Кәйеф-сафа ҡороу, гөрләтеү, типтереү. □ Кутить, гулять. Я һинең куҙең майлы [егет], моғайын, берәй бейек уксә менән һиптерәһеңдер әле. С. Кулибай.
7. кусм. Нимә менәндер һуҡҡылап туҡмау. □ Бить, ударить. ■ Өс егет өс яҡтан шурәлегә сыбыҡтар менән һиптерә башланы, шурәленең аҡырыуына аҫтындағы бейә урә тора башланы, ти. Әкиәттән.
ҺИПТЕРТКЕС (Р .: лапта; И.: bat, Russian ball game; T.: lapta) и. диал. ҡар. ҡаҡма туп.
Туп һуғыу уйыны. □ Лапта. Балалар һиптерткес уйнай. Һиптерткес — кумәк кеше уйыны.
ҺИПҺЕҮ (һипһе-) ҡ. диал. ҡар. һирәгәйеү. һипһей башлау. Көҙгә табан уләндәр ҙә һипһей. Япраҡтар һипһегән.
ҺИП-ҺИЛ (Р .: очень спокойный; И.: very tranguil; T.: çok sakin) с. артыҡл. дәр. ҡар. һил. превосх. степ, от һил.
Үтә ныҡ тыныс, һил булған. □ Очень спокойный, штилевой. М Ваҡыт һуңыраҡ булғанға курә, урамда һип-һил ине. Р. Байбулатов.
ҺИП-ҺИМЕҘ (Р.: очень толстый; И.: very thick; T.: çok semiz) с. артыҡл. дәр. ҡар. һимеҙ, превосх. степ, от һимеҙ.
Үтә ныҡ һимеҙ. □ Очень толстый, очень жирный, һип-һимеҙ мал. һип-һимеҙ кеше. Я Ҡунағыбыҙ рәхәтләнеп көлөп ебәрҙе: «Һай, шаян ҡаҙ булды был, Кусей һыуында ҡойоноп, һип-һимеҙ булып уҫте». Л. Якшыбаева.
ҺИРЕҮ I (һир-) ҡ. диал. ҡар. һарыу II. Буре һирегән. Ҡарҙа һеләуһен һирегән эҙҙәр куренә.
ҺИРЕҮ II и. диал. ҡар. һарыу III. һиреу тегеу. Мендәр һиреуе. һиреуен алмаштырыу.
ҺИРЕҮ III и. диал. ҡар. һүренде. Туҡыма һиреуе. Һиреуе сыҡҡан.
ҺИРКЕҮ (Р.: гребень горы; И.: ridge; T.: dağ sırtı) и. диал.
Tay ҡыры. □ Гребень горы. Тау һиркеуе. Оҙон һиркеу. Тау һиркеуенән ҡыҙарып ҡояш сыҡты.
ҺИРПЕЛДЕРЕҮ (һирпелдер-) ҡ. ҡар. һирпелеү 2, 3. Я Һырттағы ҡыҫҡаҡ улән-дәрҙең ысығын һирпелдереп йөрөнө лә йөрөнө Ғәйсәр. Н. Мусин. Буйға кутәрелеп килгән ҡуйы киндерҙә аҫылынып торған ямғыр тамсыларын һирпелдереп, турғайҙар сырҡылдашты. Ш. Янбаев.
ҺИРПЕЛЕП ҠАРАУ (һирпелеп ҡара-) (Р.: окинуть взором; И.: take in at a glance; T.: göz atmak) ҡ.
Ҡапыл ғына ҡарап алыу; ҡараш ташлау.
□ Окинуть взором, взглядом. Я Оҙон керпектәре аҫтынан һирпелеп ҡарай Дилбәр. Яр. Вәлиев. Ҡыҙ Сәхигә тағы бер һирпелеп ҡарап алды ла көйәнтәһенең башына биҙрәләрен элә башланы. И. Ғиззәтуллин.
ҺИРПЕЛЕҮ (һирпел-) ҡ.
1. төш. ҡар. һирпеү 1, 2. страд, от һирпеү. Һирпелгән һыу. Һирпелгән ярма. Һирпелгән ҡом.
2. Төрлө яҡҡа ҡапыл сәселеү, таралыу.
□ Посыпаться, рассыпаться; расходиться. Я Моторҙар көслөрәк геуләй, электросварка уттары һауа ярып һирпелә. Ә. Байрамов. Ут дауылы окопҡа ла һирпелде. И. Ғиззәтуллин. Ямғыр еуешләгән япраҡтар әллә ни ҡыштырламай, тик борсаҡ кеуек эре тамсылар ғына ергә һирпелә. Й. Мостафин.
3. Ҡапыл сайпылыу, ташып йәйрәп китеү.
□ Расплескаться, разливаться. Я Ташҡын шәбәйгәс, һыу купер өҫтөнә һирпелеп ята. М. Тажи.
4. Бөркөлөү, һибелеү (яҡтылыҡ, нур һ. б. ҡарата). □ Рассеиваться, распространяться (о свете, лучах и т. д.). Я Тәҙрәләрҙән ятаҡханаға иртәнге алһыу нурҙар һирпелде. С. Агиш. Таң бөркәгән кукшел яҡтылыҡ тәҙрәләргә һирпелеу менән, Ғәйникамал инәй, ашығыс эше бар шикелле, ҡапыл тороп ултырҙы. Яр. Вәлиев.
546