Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 583
Поиск по словарям
ҺӨМҺӨҘ
1. һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған ҡыҙғылт итле диңгеҙ балығы; һөмбаш. □ Сёмга (лат. Salmo salar). Һөләймән эләктереү. Һөләймән ыуылдырығы.
2. иҫк. һыны менән балыҡҡа оҡшаған иң ҙур имеҙеүсе диңгеҙ хайуаны; кит. □ Кит (лат. Cetacea). Күк һөләймән. Һөләймән балаһы. Инә һөләймән. Ата һөләймән.
ҺӨЛӘЙМӘН II (Р.: дух домашней птицы; И.: fowl’s sprite; T.: evcil kuşlarının iyesi) и. миф.
Иорт ҡоштарының эйәһе. □ Дух домашней птицы. М Кош-ҡорт хәйере биргәндә: «һөләймән рухына», - тип бирергә кәрәк. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺӨЛӘЙТ (Р.: гей!; И.: hü; Т.: һеу!) ымл.
Ниндәйҙер бер эш, хәлдә кешене дәртләндереп ебәреү йәки ҡасып барған йәнлекте нығыраҡ өркөтөү өсөн әйтелә. □ Гей! (подбадривающий или отпугивающий возглас).
ҺӨЛӘЙТЛӘҮ (һөләйтлә-) (Р.: кричать (вслед)', И.: yell; T.: haykırmak) ҡ.
һөләйт, тип ҡысҡырыу. □ Кричать (вслед кому-л.). Ҡуяндың артынан һөләйтләп ҡалыу. Я Тиҙерәк, йәһәтерәк йөҙ, Буранша!.. Күп ҡалманы йөҙөргә!.. - тип һөләйтләгән Ирйегет. 3. Биишева.
ҺӨЛӘМӘ [лат. sublimatum] (Р: сулема; И.: mercuric chlorid; Т.: sublime) и. хим.
Хлорлы терегөмөштөң ағыулы аҡ онтағы һәм уның иҙмәһе (дезинфекция өсөн ҡулланыла). □ Сулема. / Сулемовый. Һөләмә иретмәһе. һөләмә ағыуы һалыу.
ҺӨМ (Р: облик; И.: countenance; face; T.: sima) и.
1. Кешенең йөҙө, ҡиәфәте. □ Облик, обличье. Һөмө ҡалмаған. • Эт тиһәң, йөнө юҡ, кеше тиһәң, һөмө юҡ. Әйтем.
2. миф. Илаһи көс менән бирелә торған ыңғай, изге кешенең һөймәлеклелеге. □ Облик, обличье; душа, определяющая облик человека. Һөм ҡайтарыу, һөмө китеү.
ҺӨМБАШ (Р: сёмга; И.: Atlantic salmon; T.: Atlantik sombalığı) и. зоол.
1. Һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған ҡыҙғылт итле диңгеҙ балығы; һөләймән. □ Сёмга, лосось (лат. Salmo salar). Һөмбаш ыуылдырығы. Аҫыл һөмбаш - һарғылт ҡыҙыл итле диңгеҙ балығы, һөмбаш бешереп ашау. Ҡаҡланған һөмбаш.
Тоҙланған һөмбаш. ■ [Атаһы - Сәйфетдингә:] Әсәйең балыҡ һурпаһы танһыҡлағас, балыҡсыларҙан барып алдым инде мин. Бер-ике һөмбаш, эре-эре биш суртан. Ә. Хәкимов.
2. диал. Ҡара сыбар төҫтәге ваҡ йылға балығы; ҡомтөрткөс, ташбаш. □ Пескарь (лат. Gobiogobio). Һөмбаш ҡармаҡлау. Һөмбаш һөҙөү.
ҺӨМБАШТАР (Р: лососёвые; И.: salmon family; salmons; T.: alabalıkgiller) и. зоол.
Сөсө һәм тоҙло һыуҙарҙа йәшәгән промысла балыҡтары ғаиләһе. □ Лососёвые (лат. Salmonidae). Һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған балыҡ.
ҺӨМӨР и. ҡар. һөмһөр, һөмөрө ҡойолоу, һөмөрө ҡасыу, һөмөрө ҡойолоп йөрөү. Һөмөрө ҡойолоп ултырыу. ■ [Сорокин] Мараттың, һөмөрө китеп, асыуҙан уртын сәйнәүен күргәс, ҡулын уның яурынына һалып, һүҙҙе етди аһәңгә борҙо. Ә. Хәкимов.
ҺӨМӨРҺӨҘ (Р: хмурый; И.: gloomy; Т.: somurtkan) с.
Ҡараңғы сырайлы; сырайһыҙ; һөмһөҙ. □ Хмурый, нахмуренный, һөмөрһөҙ кеше. һөмөрһөҙ булыу, һөмөрһөҙ йөрөү.
ҺӨМРАҺ [фарс. о! ] (Р: спутник; И.: fellow traveller; T.: yoldaş) и. иҫк. кит. ҡар. юлдаш.
Юлда бергә барған кеше; юлауҙаш. □ Спутник, попутчик, һөмраһ осратыу. Һөмраһ булыу. Н Был дәм һөмраһ улдым һиңә, сәй-ҡаймағың ҡани? Бәйеттән.
ҺӨМРӘЙЕҮ (һөмрәй-) (Р: нахмуриться; И.: frown; T.: somurtmak) ҡ.
Сырай, төҫ боҙолоу. □ Нахмуриться. Һөмрәйеп тороу. Йөҙө һөмрәйеп китте.
ҺӨМТОЙМАҪс. диал. ҡар. һөмһөҙ 1. Һөм-тоймаҫҡа әйләнеү. Һөмтоймаҫ кеше булыу.
ҺӨМТӘЙ с. диал. ҡар. һөмһөҙ 2. Кейәүҙең төҫө лә юҡ, һөмтәй генә.
ҺӨМҺӨҘ (Р: бесстыдный; И.: shameless; T.: suratsız) с.
1. Оялыуҙы, тартыныуҙы белмәгән; әрһеҙ, оятһыҙ. □ Бесстыдный, бессовестный, непристойный, нахальный, һөмһөҙ, яман күҙҙәр, һөмһөҙ булыу, һөмһөҙ рәүештә. ■ һөмһөҙ ҡыланған Зөлфәҡәргә Насип шинелен тотторманы. Р. Байбулатов. Менәүәрә ҡаршыһында
583
1. һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған ҡыҙғылт итле диңгеҙ балығы; һөмбаш. □ Сёмга (лат. Salmo salar). Һөләймән эләктереү. Һөләймән ыуылдырығы.
2. иҫк. һыны менән балыҡҡа оҡшаған иң ҙур имеҙеүсе диңгеҙ хайуаны; кит. □ Кит (лат. Cetacea). Күк һөләймән. Һөләймән балаһы. Инә һөләймән. Ата һөләймән.
ҺӨЛӘЙМӘН II (Р.: дух домашней птицы; И.: fowl’s sprite; T.: evcil kuşlarının iyesi) и. миф.
Иорт ҡоштарының эйәһе. □ Дух домашней птицы. М Кош-ҡорт хәйере биргәндә: «һөләймән рухына», - тип бирергә кәрәк. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺӨЛӘЙТ (Р.: гей!; И.: hü; Т.: һеу!) ымл.
Ниндәйҙер бер эш, хәлдә кешене дәртләндереп ебәреү йәки ҡасып барған йәнлекте нығыраҡ өркөтөү өсөн әйтелә. □ Гей! (подбадривающий или отпугивающий возглас).
ҺӨЛӘЙТЛӘҮ (һөләйтлә-) (Р.: кричать (вслед)', И.: yell; T.: haykırmak) ҡ.
һөләйт, тип ҡысҡырыу. □ Кричать (вслед кому-л.). Ҡуяндың артынан һөләйтләп ҡалыу. Я Тиҙерәк, йәһәтерәк йөҙ, Буранша!.. Күп ҡалманы йөҙөргә!.. - тип һөләйтләгән Ирйегет. 3. Биишева.
ҺӨЛӘМӘ [лат. sublimatum] (Р: сулема; И.: mercuric chlorid; Т.: sublime) и. хим.
Хлорлы терегөмөштөң ағыулы аҡ онтағы һәм уның иҙмәһе (дезинфекция өсөн ҡулланыла). □ Сулема. / Сулемовый. Һөләмә иретмәһе. һөләмә ағыуы һалыу.
ҺӨМ (Р: облик; И.: countenance; face; T.: sima) и.
1. Кешенең йөҙө, ҡиәфәте. □ Облик, обличье. Һөмө ҡалмаған. • Эт тиһәң, йөнө юҡ, кеше тиһәң, һөмө юҡ. Әйтем.
2. миф. Илаһи көс менән бирелә торған ыңғай, изге кешенең һөймәлеклелеге. □ Облик, обличье; душа, определяющая облик человека. Һөм ҡайтарыу, һөмө китеү.
ҺӨМБАШ (Р: сёмга; И.: Atlantic salmon; T.: Atlantik sombalığı) и. зоол.
1. Һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған ҡыҙғылт итле диңгеҙ балығы; һөләймән. □ Сёмга, лосось (лат. Salmo salar). Һөмбаш ыуылдырығы. Аҫыл һөмбаш - һарғылт ҡыҙыл итле диңгеҙ балығы, һөмбаш бешереп ашау. Ҡаҡланған һөмбаш.
Тоҙланған һөмбаш. ■ [Атаһы - Сәйфетдингә:] Әсәйең балыҡ һурпаһы танһыҡлағас, балыҡсыларҙан барып алдым инде мин. Бер-ике һөмбаш, эре-эре биш суртан. Ә. Хәкимов.
2. диал. Ҡара сыбар төҫтәге ваҡ йылға балығы; ҡомтөрткөс, ташбаш. □ Пескарь (лат. Gobiogobio). Һөмбаш ҡармаҡлау. Һөмбаш һөҙөү.
ҺӨМБАШТАР (Р: лососёвые; И.: salmon family; salmons; T.: alabalıkgiller) и. зоол.
Сөсө һәм тоҙло һыуҙарҙа йәшәгән промысла балыҡтары ғаиләһе. □ Лососёвые (лат. Salmonidae). Һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған балыҡ.
ҺӨМӨР и. ҡар. һөмһөр, һөмөрө ҡойолоу, һөмөрө ҡасыу, һөмөрө ҡойолоп йөрөү. Һөмөрө ҡойолоп ултырыу. ■ [Сорокин] Мараттың, һөмөрө китеп, асыуҙан уртын сәйнәүен күргәс, ҡулын уның яурынына һалып, һүҙҙе етди аһәңгә борҙо. Ә. Хәкимов.
ҺӨМӨРҺӨҘ (Р: хмурый; И.: gloomy; Т.: somurtkan) с.
Ҡараңғы сырайлы; сырайһыҙ; һөмһөҙ. □ Хмурый, нахмуренный, һөмөрһөҙ кеше. һөмөрһөҙ булыу, һөмөрһөҙ йөрөү.
ҺӨМРАҺ [фарс. о! ] (Р: спутник; И.: fellow traveller; T.: yoldaş) и. иҫк. кит. ҡар. юлдаш.
Юлда бергә барған кеше; юлауҙаш. □ Спутник, попутчик, һөмраһ осратыу. Һөмраһ булыу. Н Был дәм һөмраһ улдым һиңә, сәй-ҡаймағың ҡани? Бәйеттән.
ҺӨМРӘЙЕҮ (һөмрәй-) (Р: нахмуриться; И.: frown; T.: somurtmak) ҡ.
Сырай, төҫ боҙолоу. □ Нахмуриться. Һөмрәйеп тороу. Йөҙө һөмрәйеп китте.
ҺӨМТОЙМАҪс. диал. ҡар. һөмһөҙ 1. Һөм-тоймаҫҡа әйләнеү. Һөмтоймаҫ кеше булыу.
ҺӨМТӘЙ с. диал. ҡар. һөмһөҙ 2. Кейәүҙең төҫө лә юҡ, һөмтәй генә.
ҺӨМҺӨҘ (Р: бесстыдный; И.: shameless; T.: suratsız) с.
1. Оялыуҙы, тартыныуҙы белмәгән; әрһеҙ, оятһыҙ. □ Бесстыдный, бессовестный, непристойный, нахальный, һөмһөҙ, яман күҙҙәр, һөмһөҙ булыу, һөмһөҙ рәүештә. ■ һөмһөҙ ҡыланған Зөлфәҡәргә Насип шинелен тотторманы. Р. Байбулатов. Менәүәрә ҡаршыһында
583