Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 587
Поиск по словарям
ҺӨРЛӨГӨШӨҮ
рева от коры). һөргө менән ағас әрсеү, һөргө менән имәнде ҡайырынан таҙартыу, һөргө менән ерек ҡабығын әрсеү.
2. диал. Ейеткән тирене ҡыра торған ҡорал; ирәк. □ Скребок (для обработки кожи при дублении). Һөргө менән тире ҡырыу. Һөргө менән шымартыу.
3. диал. Тәпән, умарта кеүек нәмәләрҙең эсен ҡырып таҙарта торған ҡорал исеме. □ Скребок (для очистки внутренней поверхности ульев и т. п.). Тәпәндең эсен һөргө менән һөрөп таҙарталар. Умарта эсен һөргө менән ҡырып таҙартыу.
ҺӨРГӨН (Р.: ссылка; И.: exile; T: sürgün) и.
Ғәйепләнгән кешене алыҫ төпкөлгә ебәреү язаһы һәм шул язаны үткәргән урын. □ Ссылка, изгнание. Ғәйепһеҙгә һөргөнгә оҙатылыу. Себергә һөргөнгә ебәреү, һөргөндән ҡайтыу. Һөргөн ғазабы кисереү. ■ Григорийҙың алыҫ Нарымский крайына һөргөнгә оҙатылыуына ла оҙаҡламай дүрт йыл тула. Һ. Дәүләтшина. Буранбай ҙа һөргөн китеү менән баҫылыр микән илдең ирҙәре. Халыҡ йырынан.
ҺӨРГӨНСӨ (Р.: ссыльный; И.: cast-off; sent into exile; T: sürgün) и.
Һөргөндәге кеше. □ Ссыльный, һөргөнсөләр күмелгән урын. Сәйәси һөргөнсө. ■ Яманатлы Рогервикка тәүгеләрҙән аяҡ баҫыр һөргөнсө башҡорттар. Ғ. Хөсәйенов. Ике һөргөнсө бер-береһен тиҙ аңлайҙар. Ә. Чаныш.
ҺӨРГӨС I (Р: рыхлитель; И.: ripper; Т.: sökücü) и.
1. һөйл. Нимәнелер ышырып өйә торған ҡорамал. □ Рыхлитель, толкатель (о приспособлениях и машинах). Ҡар һөргөс таҡҡан тракторҙар. Ҡом һөргөс. Балсыҡ һөргөс. Ер һөргөс.
2. диал. ҡар. һөргө 2. Тирене һөргөс. Тирене иләгәс, һөргөс менән ҡырыу.
ҺӨРГӨС II (Р: якорь плота; И.: armature; T: sal demiri) и. диал.
1. Һал якоры. □ Якорь плота. Һөргөс һалып, һалды йылға уртаһында туҡтатыу. Һал һөргөсөн һыуға төшөрөү.
2. ҡар. һуҡа ҡырғысы, һөргөс менән һуҡаның ҡатҡаҡ тупраҡтарын таҙартыу. Тығылған сүп-сар ҡатыш тупраҡты һөргөс менән ҡырып төшөрөү.
ҺӨРГӨСЛӘҮ (һөргөслә-) (Р: сгребать;
И.: cover with furrows; T: sökmek) ҡ.
1. һөргөс менән ышырып өйөү. □ Сгребать. Ҡарҙы һөргөсләү. Ҡом һөргөсләү.
2. диал. Тегеләй-былай йырмаслау. □ Избороздить, изрезать. Юлды һөргөсләү. Һабан менән һөргөсләү, һөргөсләп бөтөү.
ҺӨРҘӨРӨҮ (һөрҙөр ) ҡ.
1. йөкм. ҡар. һөрөү, понуд. от һөрөү. Ерҙе һөрҙөрөү. ■ Кәмә мороно тулҡын ыңғайына ҡом һөрҙөрөп һөҙәк ярға килеп ҡаҙалды. Ф. Иҫәнғолов. Арсланов, бөтә тырышлығын һалып, колхоздарҙың көтөүлектәрен, сабынлыҡтарын һөрҙөрә башланы. Д. Исламов.
2. күсм. диал. Ныҡ итеп ышырыу; әрләү.
□ Ругать. Барыбыҙҙы хужанан ҡаты шелтә менән һөрҙөрҙө.
ҺӨРҘӘҮ (һөрҙә-) (Р: обнюхивать; И.: sniff; smell; T: koklamak) ҡ. диал.
Тегенән-бынан еҫкәү, еҫкәнеү. □ Обнюхивать. Эт һөрҙәп йөрөй. Эт һөрҙәп сығып китте.
ҺӨРИТ и. диал. ҡар. һөрһөгән ит. Һөрит ҡаҡлау, һөрит менән тамаҡ ялғау. Мул итеп юлға һөрит һалған.
ҺӨРКӘ (Р: бурый (о масти); И.: bay; Т: boz) с.
Ҡуңыр төҫтәге (малға ҡарата). □ Бурый (о масти). Һөркә бәрәс. Һөркә йәйләүес. Һөркә бәрән. Һөркә ҡолон.
ҺӨРЛӨГӨҮ (һөрлөк-) (Р: спотыкаться; И.: stumble; T: sürçmek) ҡ.
1. Барған ерҙән нимәгәлер эләгеп йығыла яҙып ҡалыу; абыныу. □ Спотыкаться, оступаться, споткнуться. Һөрлөгөп йығылыу. ■ Күк толпар һөрлөгөп китеп, Маянһылыу осоп төшөп ҡалған. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». • Ҡеше түгел, дүрт аяҡлы ат та һөрлөгә. Мәҡәл.
2. күсм. Тормошта, эштә хаталаныу. □ Спотыкаться, отступаться. К [Кунаҡҡол:] Ҡара, ҡыҙыҡай, .. минең авторитет менән шаярма, һөрлөгөрһөң. X. Ғиләжев.
3. миф. Уңышһыҙлыҡ һәм кире семантика менән бәйле мифлаштырылған хәрәкәт.
□ Спотыкаться. ■ Гел һөрлөгөп йөрөгән кешегә тышау ҡырҡыу йолаһы үткәрелә. Ф. Хисамитдинова.
ҺӨРЛӨГӨШӨҮ (һөрлөгөш ) (Р: двигаться гурьбой, скопом; И.: rattle past; T: hürya etmek) ҡ.
587
рева от коры). һөргө менән ағас әрсеү, һөргө менән имәнде ҡайырынан таҙартыу, һөргө менән ерек ҡабығын әрсеү.
2. диал. Ейеткән тирене ҡыра торған ҡорал; ирәк. □ Скребок (для обработки кожи при дублении). Һөргө менән тире ҡырыу. Һөргө менән шымартыу.
3. диал. Тәпән, умарта кеүек нәмәләрҙең эсен ҡырып таҙарта торған ҡорал исеме. □ Скребок (для очистки внутренней поверхности ульев и т. п.). Тәпәндең эсен һөргө менән һөрөп таҙарталар. Умарта эсен һөргө менән ҡырып таҙартыу.
ҺӨРГӨН (Р.: ссылка; И.: exile; T: sürgün) и.
Ғәйепләнгән кешене алыҫ төпкөлгә ебәреү язаһы һәм шул язаны үткәргән урын. □ Ссылка, изгнание. Ғәйепһеҙгә һөргөнгә оҙатылыу. Себергә һөргөнгә ебәреү, һөргөндән ҡайтыу. Һөргөн ғазабы кисереү. ■ Григорийҙың алыҫ Нарымский крайына һөргөнгә оҙатылыуына ла оҙаҡламай дүрт йыл тула. Һ. Дәүләтшина. Буранбай ҙа һөргөн китеү менән баҫылыр микән илдең ирҙәре. Халыҡ йырынан.
ҺӨРГӨНСӨ (Р.: ссыльный; И.: cast-off; sent into exile; T: sürgün) и.
Һөргөндәге кеше. □ Ссыльный, һөргөнсөләр күмелгән урын. Сәйәси һөргөнсө. ■ Яманатлы Рогервикка тәүгеләрҙән аяҡ баҫыр һөргөнсө башҡорттар. Ғ. Хөсәйенов. Ике һөргөнсө бер-береһен тиҙ аңлайҙар. Ә. Чаныш.
ҺӨРГӨС I (Р: рыхлитель; И.: ripper; Т.: sökücü) и.
1. һөйл. Нимәнелер ышырып өйә торған ҡорамал. □ Рыхлитель, толкатель (о приспособлениях и машинах). Ҡар һөргөс таҡҡан тракторҙар. Ҡом һөргөс. Балсыҡ һөргөс. Ер һөргөс.
2. диал. ҡар. һөргө 2. Тирене һөргөс. Тирене иләгәс, һөргөс менән ҡырыу.
ҺӨРГӨС II (Р: якорь плота; И.: armature; T: sal demiri) и. диал.
1. Һал якоры. □ Якорь плота. Һөргөс һалып, һалды йылға уртаһында туҡтатыу. Һал һөргөсөн һыуға төшөрөү.
2. ҡар. һуҡа ҡырғысы, һөргөс менән һуҡаның ҡатҡаҡ тупраҡтарын таҙартыу. Тығылған сүп-сар ҡатыш тупраҡты һөргөс менән ҡырып төшөрөү.
ҺӨРГӨСЛӘҮ (һөргөслә-) (Р: сгребать;
И.: cover with furrows; T: sökmek) ҡ.
1. һөргөс менән ышырып өйөү. □ Сгребать. Ҡарҙы һөргөсләү. Ҡом һөргөсләү.
2. диал. Тегеләй-былай йырмаслау. □ Избороздить, изрезать. Юлды һөргөсләү. Һабан менән һөргөсләү, һөргөсләп бөтөү.
ҺӨРҘӨРӨҮ (һөрҙөр ) ҡ.
1. йөкм. ҡар. һөрөү, понуд. от һөрөү. Ерҙе һөрҙөрөү. ■ Кәмә мороно тулҡын ыңғайына ҡом һөрҙөрөп һөҙәк ярға килеп ҡаҙалды. Ф. Иҫәнғолов. Арсланов, бөтә тырышлығын һалып, колхоздарҙың көтөүлектәрен, сабынлыҡтарын һөрҙөрә башланы. Д. Исламов.
2. күсм. диал. Ныҡ итеп ышырыу; әрләү.
□ Ругать. Барыбыҙҙы хужанан ҡаты шелтә менән һөрҙөрҙө.
ҺӨРҘӘҮ (һөрҙә-) (Р: обнюхивать; И.: sniff; smell; T: koklamak) ҡ. диал.
Тегенән-бынан еҫкәү, еҫкәнеү. □ Обнюхивать. Эт һөрҙәп йөрөй. Эт һөрҙәп сығып китте.
ҺӨРИТ и. диал. ҡар. һөрһөгән ит. Һөрит ҡаҡлау, һөрит менән тамаҡ ялғау. Мул итеп юлға һөрит һалған.
ҺӨРКӘ (Р: бурый (о масти); И.: bay; Т: boz) с.
Ҡуңыр төҫтәге (малға ҡарата). □ Бурый (о масти). Һөркә бәрәс. Һөркә йәйләүес. Һөркә бәрән. Һөркә ҡолон.
ҺӨРЛӨГӨҮ (һөрлөк-) (Р: спотыкаться; И.: stumble; T: sürçmek) ҡ.
1. Барған ерҙән нимәгәлер эләгеп йығыла яҙып ҡалыу; абыныу. □ Спотыкаться, оступаться, споткнуться. Һөрлөгөп йығылыу. ■ Күк толпар һөрлөгөп китеп, Маянһылыу осоп төшөп ҡалған. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». • Ҡеше түгел, дүрт аяҡлы ат та һөрлөгә. Мәҡәл.
2. күсм. Тормошта, эштә хаталаныу. □ Спотыкаться, отступаться. К [Кунаҡҡол:] Ҡара, ҡыҙыҡай, .. минең авторитет менән шаярма, һөрлөгөрһөң. X. Ғиләжев.
3. миф. Уңышһыҙлыҡ һәм кире семантика менән бәйле мифлаштырылған хәрәкәт.
□ Спотыкаться. ■ Гел һөрлөгөп йөрөгән кешегә тышау ҡырҡыу йолаһы үткәрелә. Ф. Хисамитдинова.
ҺӨРЛӨГӨШӨҮ (һөрлөгөш ) (Р: двигаться гурьбой, скопом; И.: rattle past; T: hürya etmek) ҡ.
587