Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 592
Поиск по словарям
ҺӨРП-ҺӨРП
ҡуйҙы. М Ерәнсә ҡара һыуҙы ҡалаҡ менән һөрпөлдәтеп алып эсә, ти. Әкиәттән.
ҺӨРП-ҺӨРП (Р.: хлёп! хлёп!; И.: sound imitative word; T.: höpür höpür) оҡш.
Ҡабат-ҡабат һөрп иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Хлёп! хлёп! (подражание звуку, возникающему при втягивании жидкости). Һөрп-Һөрп иттереу. Һөрп-Һөрп килеу. Һөрп-Һөрп иттереп эҫе сәй эсеу. Ҡомһоҙланып һөрп-һөрп тигән тауыш сығарып һыу эсеу.
ҺӨРТКӨЛӘҮ (һөрткөлә-) (Р.: вытирать (слегка)', И.: rub down; T.: hafifçe sürtmek) ҡ.
Еңелсә йә арлы-бирле генә һөртөү. □ Вытирать (слегка), протирать. Тиҙ генә һөрткөләп сығыу. Һөрткөләй башлау. Тирә-яғын һөрткөләу. ■ Мин [Ҡыҙрастың улы] туҫтаҡты кире биреп, куҙ йәштәремде курһәтмәҫкә булып, ситкә боролоп, һөрткөләй башланым. «Алдар менән Зөһрә».
ҺӨРТӨЛӨҮ (һөртөл-) ҡ. төш. ҡар. һөртөү. страд, от һөртөү. Яҡшылап һөртөлөу. Арлы-бирле һөртөлөу. Тәҙрәләр яңы ғына һөртөлгән. Кәштәләрҙең саңы һөртөлдө. ■ Бал, ҡатыҡ, ҡаймаҡтан әҙерләнгән битлектәр беренсе тапҡыр ҡыҙынып һәм сайҡанып алғандан һуң, керҙән әрселгән тәнгә һөртөлә. «Башҡортостан ҡыҙы», № 7, 2010.
ҺӨРТӨНӨҮ (һөртөн-) (Р: вытираться;
И.: rub oneself down; T.: kurulanmak) ҡ.
Үҙ тәнеңде, бит-ҡулынды таҫтамал менән һөртөү. □ Вытираться, утираться. // Вытирание, утирание. Таҫтамал менән һөртөнөу. Ҡоротҡансы һөртөнөу. Еңелсә генә һөртөнөу. Ашыҡ-бошоҡ ҡына һөртөнөу. ■ Һалдат ҡомғанын алып йыуынды ла, ти, теге ҡатын биргән таҫтамалға һөртөнмәйенсә, уҙ таҫтамалын алып һөртә башланы, ти. Әкиәттән.
ҺӨРТӨҮ (һөрт-) (Р: вытирать; И.: wipe (up); T.: kurulamak) ҡ.
1. Йомшаҡ нәмә менән нимәнелер ышҡып таҙартыу йәки ҡоротоу. □ Вытирать, утирать. // Вытирание. Иҙәнде еуеш сепрәк менән һөртөу. Ҡулды таҫтамалға һөртөу. Саңды көн аша һөртөп тороу. Ҡуҙ йәшен ҡул һырты менән һөртөу. ■ Рамазан йыуынып бөтөп, тәнен таҫтамал менән һөртә башланы. Р. Низамов. Ринат - тәртипһеҙ бала, ул мәктәпкә бысраҡ аяҡтарын һөртмәй инә. Р. Ниғмәти.
2. Яҙыу-Һыҙыуҙы таҙартыу, бөтөрөү. □ Стирать. // Стирание. Яҙғанды һөртөу. Артыҡ һыҙыҡтарын һөртөп сығыу.
3. Өҫтән йөрөтөп нимәнелер һылау; яғыу. □ Мазать, смазывать. Биткә кершән һөртөу. Дарыу һөртөу. Май һөртөу. V Ҡыҙрас өлкән кейәуҙең яралы арҡаһына ябалаҡ майы һөртөп ҡуя. Әкиәттән.
4. кусм. Урлау, сәлдереү. □ Воровать. ■ Ҡәкте, сәлде һәм ул һөрттө, кәрәк урында төрттө, әммә «урланы» һуҙен тик Букәншин белмәй төптө. С. Кулибай.
♦ Айыу майы һөртөү, нимәнелер шым ғына һорауһыҙ алып киткәндә әйтелә; урлау, сәлдереү. □ Воровать, красть, похищать. М [Йәмил:] Бер кем дә һиҙмәне, бер кем дә курмәне, был ҡайышҡа айыу майы һөртһәм, йомшаҡ ҡына һеңеп ҡуймаҫмы икән. И. Ниғ-мәтуллин.
ҺӨРТӨШӨҮ (һөртәш-) ҡ. урт. ҡар. һөртөү, взаимн. от һөртөү. Иҙән һөртөшөу. Тубә һөртөшөу. Саң һөртөшөу.
ҺӨРТТӨРӨҮ (һөрттөр-) ҡ. йөкм. ҡар. һөртөү, понуд. от һөртөү. Дарыу һөрттө-рөу. Яраға айыу майы һөрттөрөу. Танау һөрттөрөу.
ҺӨРТӘШ с. ҡар. һөркә. Һөртәш бәрәс. Һөртәш ат. Һөртәш һыйыр.
ҺӨРҺӨГӘН ИТ (Р.: вяленое мясо; И.: airdried meat; T.: havada kurutulmuş et) и. диал.
Ҡаҡлаған ит. □ Вяленое мясо, һөрһөгән ит ашау. Табынға һөрһөгән ит ҡуйыу, һөрһөгән ит еҫе. Елдә һөрһөгән ит.
ҺӨРҺӨҘ (Р.: некрасивый; И.: charmless; T.: suratsız) с.
1. Йәмһеҙ, насар (төҫкә ҡарата). □ Некрасивый, неприглядный, отталкивающий (о внешности), һөрһөҙ кеше, һөрһөҙ ҡыҙ.
2. Ҡара эсле, яман уйлы. □ Плохой, скверный (о человеке). Һөрһөҙ әҙәм. һөрһөҙ кеше икәнен белеу.
ҺӨРҺӨТӨҮ (һөрһөт-) (Р: делать тухлым; И.: make putrid; make tainted; T.: çürütmek) ҡ.
Иҫкертеп, боҙоп еҫләндереү (итте). □ Делать тухлым. Итте һөрһөтөу. һөрһөтөп бөтөу. Саманан тыш йылы һауа торошо һуғым итен һөрһөтөп ҡуйҙы. ■ Бал ҡорттары кәрәҙгә бал тултырып торғаны, ..
592
ҡуйҙы. М Ерәнсә ҡара һыуҙы ҡалаҡ менән һөрпөлдәтеп алып эсә, ти. Әкиәттән.
ҺӨРП-ҺӨРП (Р.: хлёп! хлёп!; И.: sound imitative word; T.: höpür höpür) оҡш.
Ҡабат-ҡабат һөрп иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Хлёп! хлёп! (подражание звуку, возникающему при втягивании жидкости). Һөрп-Һөрп иттереу. Һөрп-Һөрп килеу. Һөрп-Һөрп иттереп эҫе сәй эсеу. Ҡомһоҙланып һөрп-һөрп тигән тауыш сығарып һыу эсеу.
ҺӨРТКӨЛӘҮ (һөрткөлә-) (Р.: вытирать (слегка)', И.: rub down; T.: hafifçe sürtmek) ҡ.
Еңелсә йә арлы-бирле генә һөртөү. □ Вытирать (слегка), протирать. Тиҙ генә һөрткөләп сығыу. Һөрткөләй башлау. Тирә-яғын һөрткөләу. ■ Мин [Ҡыҙрастың улы] туҫтаҡты кире биреп, куҙ йәштәремде курһәтмәҫкә булып, ситкә боролоп, һөрткөләй башланым. «Алдар менән Зөһрә».
ҺӨРТӨЛӨҮ (һөртөл-) ҡ. төш. ҡар. һөртөү. страд, от һөртөү. Яҡшылап һөртөлөу. Арлы-бирле һөртөлөу. Тәҙрәләр яңы ғына һөртөлгән. Кәштәләрҙең саңы һөртөлдө. ■ Бал, ҡатыҡ, ҡаймаҡтан әҙерләнгән битлектәр беренсе тапҡыр ҡыҙынып һәм сайҡанып алғандан һуң, керҙән әрселгән тәнгә һөртөлә. «Башҡортостан ҡыҙы», № 7, 2010.
ҺӨРТӨНӨҮ (һөртөн-) (Р: вытираться;
И.: rub oneself down; T.: kurulanmak) ҡ.
Үҙ тәнеңде, бит-ҡулынды таҫтамал менән һөртөү. □ Вытираться, утираться. // Вытирание, утирание. Таҫтамал менән һөртөнөу. Ҡоротҡансы һөртөнөу. Еңелсә генә һөртөнөу. Ашыҡ-бошоҡ ҡына һөртөнөу. ■ Һалдат ҡомғанын алып йыуынды ла, ти, теге ҡатын биргән таҫтамалға һөртөнмәйенсә, уҙ таҫтамалын алып һөртә башланы, ти. Әкиәттән.
ҺӨРТӨҮ (һөрт-) (Р: вытирать; И.: wipe (up); T.: kurulamak) ҡ.
1. Йомшаҡ нәмә менән нимәнелер ышҡып таҙартыу йәки ҡоротоу. □ Вытирать, утирать. // Вытирание. Иҙәнде еуеш сепрәк менән һөртөу. Ҡулды таҫтамалға һөртөу. Саңды көн аша һөртөп тороу. Ҡуҙ йәшен ҡул һырты менән һөртөу. ■ Рамазан йыуынып бөтөп, тәнен таҫтамал менән һөртә башланы. Р. Низамов. Ринат - тәртипһеҙ бала, ул мәктәпкә бысраҡ аяҡтарын һөртмәй инә. Р. Ниғмәти.
2. Яҙыу-Һыҙыуҙы таҙартыу, бөтөрөү. □ Стирать. // Стирание. Яҙғанды һөртөу. Артыҡ һыҙыҡтарын һөртөп сығыу.
3. Өҫтән йөрөтөп нимәнелер һылау; яғыу. □ Мазать, смазывать. Биткә кершән һөртөу. Дарыу һөртөу. Май һөртөу. V Ҡыҙрас өлкән кейәуҙең яралы арҡаһына ябалаҡ майы һөртөп ҡуя. Әкиәттән.
4. кусм. Урлау, сәлдереү. □ Воровать. ■ Ҡәкте, сәлде һәм ул һөрттө, кәрәк урында төрттө, әммә «урланы» һуҙен тик Букәншин белмәй төптө. С. Кулибай.
♦ Айыу майы һөртөү, нимәнелер шым ғына һорауһыҙ алып киткәндә әйтелә; урлау, сәлдереү. □ Воровать, красть, похищать. М [Йәмил:] Бер кем дә һиҙмәне, бер кем дә курмәне, был ҡайышҡа айыу майы һөртһәм, йомшаҡ ҡына һеңеп ҡуймаҫмы икән. И. Ниғ-мәтуллин.
ҺӨРТӨШӨҮ (һөртәш-) ҡ. урт. ҡар. һөртөү, взаимн. от һөртөү. Иҙән һөртөшөу. Тубә һөртөшөу. Саң һөртөшөу.
ҺӨРТТӨРӨҮ (һөрттөр-) ҡ. йөкм. ҡар. һөртөү, понуд. от һөртөү. Дарыу һөрттө-рөу. Яраға айыу майы һөрттөрөу. Танау һөрттөрөу.
ҺӨРТӘШ с. ҡар. һөркә. Һөртәш бәрәс. Һөртәш ат. Һөртәш һыйыр.
ҺӨРҺӨГӘН ИТ (Р.: вяленое мясо; И.: airdried meat; T.: havada kurutulmuş et) и. диал.
Ҡаҡлаған ит. □ Вяленое мясо, һөрһөгән ит ашау. Табынға һөрһөгән ит ҡуйыу, һөрһөгән ит еҫе. Елдә һөрһөгән ит.
ҺӨРҺӨҘ (Р.: некрасивый; И.: charmless; T.: suratsız) с.
1. Йәмһеҙ, насар (төҫкә ҡарата). □ Некрасивый, неприглядный, отталкивающий (о внешности), һөрһөҙ кеше, һөрһөҙ ҡыҙ.
2. Ҡара эсле, яман уйлы. □ Плохой, скверный (о человеке). Һөрһөҙ әҙәм. һөрһөҙ кеше икәнен белеу.
ҺӨРҺӨТӨҮ (һөрһөт-) (Р: делать тухлым; И.: make putrid; make tainted; T.: çürütmek) ҡ.
Иҫкертеп, боҙоп еҫләндереү (итте). □ Делать тухлым. Итте һөрһөтөу. һөрһөтөп бөтөу. Саманан тыш йылы һауа торошо һуғым итен һөрһөтөп ҡуйҙы. ■ Бал ҡорттары кәрәҙгә бал тултырып торғаны, ..
592