Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 637
Поиск по словарям
ҺҮТЕҮ
ҺҮРӘҮ I (Р.: плохо истопленный; И.: poorly stoked; T: kötü yakılan (soba) с.
1. Насар яғылған (утҡа, мейескә ҡарата). □ Плохо истопленный (о печи, бане), һурәу мейес. Һурәу мунса, һурәу усаҡ. ■ Инде ныҡлап ҡараңғы төшкән, ҡыуыш алдында һурәу генә йылтылдаған усаҡтың төндө тишергә көсө етмәй. Н. Мусин.
2. Дәртһеҙ, ҡеүәтһеҙ; һүлпән. □ Вялый, инертный, пассивный. Һурәу ут. Һурәу генә йылмайыу. Эш һурәу бара.
ҺҮРӘҮ II и. диал. ҡар. һүренде. Һурәу ептәр. Кейемендә һурәуҙәре һәлберәп тора.
ҺҮРӘҮЛӘНЕҮ (һүрәүлән-) ҡ. диал. ҡар. һүрәнләнеү. М Төшлөктән ауышҡан ҡояш та, ерҙәге ҡыйралышты куҙәтеуҙән арыған төҫлө, һурәуләнде. Ш. Янбаев. Көнбикәнең дә бығаса һәр саҡ яндыра ҡараусы куҙҙәре һурәуләнгән, Алдар ингәс, ырғып та торманы. Н. Мусин.
ҺҮҪЕЛЕҮ (һүҫел-) (Р.: распускаться; И.: untwine; T.: sökmek) ҡ.
1. Буйҙан-буйға оҙон булып һүтелеү, һүрелеү. □ Распускаться, расплетаться. Һуҫелеп китеу. Кулдәктең еңе һуҫелеп китте, һуҫел-гән кейем.
2. Эләгеп, тартылып йыртылыу. □ Рваться. һуҫелеп сығыу. Һуҫелгән итәк. Һуҫелеп бөткән салбар.
ҺҮҪМӘ и. ҡар. һуҡма II. һикегә һуҫмә йәйеу. Һуҫмә һуғыу.
ҺҮТЕК (Р: распоротый; И.: ripped; Т.: sökük) с.
Тегелгән, тоташтырылған, бәйләнгән еренән һүтелгән. □ Распоротый, разобранный, распущенный. Кейемдең һутек ере. ■ Йылға аша сығам тип ашҡынып, өмөтләнеп килгәндә, һутек купергә осрағандай хис итте уҙен [Фазлетдин]. Р. Байымов. Фатима эсе бошоп шымтайған Шамилдың буркен алды ла, әҙ генә һутек урынын тағы киңәйтә биреп, шунда ҡағыҙ бөкләп тыҡты. Й. Мостафин. Ғариф бәләкәй һандығының биген төҙәтә, Нәғимә ағаһының пинжәк һутектәрен тегә ине. И. Насыри.
ҺҮТЕЛЕП ЙӨРӨҮ (һүтелеп йөрө-) (Р: стараться; И.: strive; take саге of; T.: çabalamak) ҡ. диал.
Тырышып йөрөү. □ Стараться. Мин икмәк баҫам тип һутелеп йөрөйөм, һутелеп йөрөп эшләу. һутелеп йөрөп ярҙам итеу.
ҺҮТЕЛЕҮ (һүтел-) ҡ.
1. төш. ҡар. һүтеү 1-3, 6. страд, от һүтеү 1-3, 6. һутелгән кулдәк. ■ Ситән биш метр самаһы урталай һутелде. С. Агиш.
2. Һүтек хәлгә килеү, һүтек булыу. □ Распарываться, разрываться. // Разрыв. Йөй буйлап һутелеу. ■ Иртә менән сәғәт ал-тыла тороп ҡараһам, шинелем һутелеп ырғытылғайны. Д. Юлтый. Яр буйына ваҡ-ваҡ ҡына аласыҡтар һалынғандар, уларҙың тубәлектәре ҡабыҡ менән ябылған, мал бикләй торған кәртәләр һутелмәгән, шул көйө бөтөн ултыралар. Ж. Кейекбаев.
3. Таралыу, тағалыу. □ Расплетаться, распускаться (о чём-л. сплетённом, свитом). Йомғаҡ һутелеп китте. Толомдары һутелгән. М һәубән, курәһең, һыуҙа һутелгән толомдарым менән шаярмаҡ булды, сәстәремдән ипләп кенә тартты ла: «һаумы, Һыу инәһе, мин һинең тарағыңды таптым!» - тип битемә абаға япрағын ҡапланы. Г. Яҡупова. Бәрәңге баҡсаһы яғынан кәртә һутелеп төшкәйне шул. Р. Сабитова.
4. Таралыу, сиселеү. □ Расходиться, рассыпаться. ■ Рафиҡтың ана ҡойолам, бына һутеләм тип йөрөгән арбаһы менән ун ете саҡрымдағы заводҡа еткәнсе төш ауҙы. Б. Рафиҡов. Алтын Урҙа дәуләте һутелгәс, башҡорт ерҙәрен атанан ҡалған игәт мөлкәте һымаҡ итеп, уҙ табышын өҙгәләгән ас буреләрҙәй, булгеләп алғандар. Ғ. Ибраһимов. Әбей йәштәрҙең ойпаланыуынан һутелеп киткән таҫтарын йунәтеп бәйләп, осон эйәк аҫтына ҡыҫтыра-ҡыҫтыра, алтмыштан уҙған булыуына ҡарамай, теҙелеп торған аҡ тештәрен курһәтеп көлә-көлә ҡыуанды. һ. Дәүләтшина.
5. кусм. Юғалып ҡалыу. □ Растеряться. ■ Эй, Марат, нисек йәшәйһең инде һин бынан аҙаҡ?! - тип Рәсул Эмирович ҡапыл һутелеп төштө, башын өҫтәлгә һалып, укһергә кереште. Ә. Хәкимов. Уйҙар ҙа өҙөлдө, пландар ҙа һутелде. И. Ғиззәтуллин.
ҺҮТЕҮ (һүт-) (Р: пороть; И.: undo; Т: sökmek) ҡ.
637
ҺҮРӘҮ I (Р.: плохо истопленный; И.: poorly stoked; T: kötü yakılan (soba) с.
1. Насар яғылған (утҡа, мейескә ҡарата). □ Плохо истопленный (о печи, бане), һурәу мейес. Һурәу мунса, һурәу усаҡ. ■ Инде ныҡлап ҡараңғы төшкән, ҡыуыш алдында һурәу генә йылтылдаған усаҡтың төндө тишергә көсө етмәй. Н. Мусин.
2. Дәртһеҙ, ҡеүәтһеҙ; һүлпән. □ Вялый, инертный, пассивный. Һурәу ут. Һурәу генә йылмайыу. Эш һурәу бара.
ҺҮРӘҮ II и. диал. ҡар. һүренде. Һурәу ептәр. Кейемендә һурәуҙәре һәлберәп тора.
ҺҮРӘҮЛӘНЕҮ (һүрәүлән-) ҡ. диал. ҡар. һүрәнләнеү. М Төшлөктән ауышҡан ҡояш та, ерҙәге ҡыйралышты куҙәтеуҙән арыған төҫлө, һурәуләнде. Ш. Янбаев. Көнбикәнең дә бығаса һәр саҡ яндыра ҡараусы куҙҙәре һурәуләнгән, Алдар ингәс, ырғып та торманы. Н. Мусин.
ҺҮҪЕЛЕҮ (һүҫел-) (Р.: распускаться; И.: untwine; T.: sökmek) ҡ.
1. Буйҙан-буйға оҙон булып һүтелеү, һүрелеү. □ Распускаться, расплетаться. Һуҫелеп китеу. Кулдәктең еңе һуҫелеп китте, һуҫел-гән кейем.
2. Эләгеп, тартылып йыртылыу. □ Рваться. һуҫелеп сығыу. Һуҫелгән итәк. Һуҫелеп бөткән салбар.
ҺҮҪМӘ и. ҡар. һуҡма II. һикегә һуҫмә йәйеу. Һуҫмә һуғыу.
ҺҮТЕК (Р: распоротый; И.: ripped; Т.: sökük) с.
Тегелгән, тоташтырылған, бәйләнгән еренән һүтелгән. □ Распоротый, разобранный, распущенный. Кейемдең һутек ере. ■ Йылға аша сығам тип ашҡынып, өмөтләнеп килгәндә, һутек купергә осрағандай хис итте уҙен [Фазлетдин]. Р. Байымов. Фатима эсе бошоп шымтайған Шамилдың буркен алды ла, әҙ генә һутек урынын тағы киңәйтә биреп, шунда ҡағыҙ бөкләп тыҡты. Й. Мостафин. Ғариф бәләкәй һандығының биген төҙәтә, Нәғимә ағаһының пинжәк һутектәрен тегә ине. И. Насыри.
ҺҮТЕЛЕП ЙӨРӨҮ (һүтелеп йөрө-) (Р: стараться; И.: strive; take саге of; T.: çabalamak) ҡ. диал.
Тырышып йөрөү. □ Стараться. Мин икмәк баҫам тип һутелеп йөрөйөм, һутелеп йөрөп эшләу. һутелеп йөрөп ярҙам итеу.
ҺҮТЕЛЕҮ (һүтел-) ҡ.
1. төш. ҡар. һүтеү 1-3, 6. страд, от һүтеү 1-3, 6. һутелгән кулдәк. ■ Ситән биш метр самаһы урталай һутелде. С. Агиш.
2. Һүтек хәлгә килеү, һүтек булыу. □ Распарываться, разрываться. // Разрыв. Йөй буйлап һутелеу. ■ Иртә менән сәғәт ал-тыла тороп ҡараһам, шинелем һутелеп ырғытылғайны. Д. Юлтый. Яр буйына ваҡ-ваҡ ҡына аласыҡтар һалынғандар, уларҙың тубәлектәре ҡабыҡ менән ябылған, мал бикләй торған кәртәләр һутелмәгән, шул көйө бөтөн ултыралар. Ж. Кейекбаев.
3. Таралыу, тағалыу. □ Расплетаться, распускаться (о чём-л. сплетённом, свитом). Йомғаҡ һутелеп китте. Толомдары һутелгән. М һәубән, курәһең, һыуҙа һутелгән толомдарым менән шаярмаҡ булды, сәстәремдән ипләп кенә тартты ла: «һаумы, Һыу инәһе, мин һинең тарағыңды таптым!» - тип битемә абаға япрағын ҡапланы. Г. Яҡупова. Бәрәңге баҡсаһы яғынан кәртә һутелеп төшкәйне шул. Р. Сабитова.
4. Таралыу, сиселеү. □ Расходиться, рассыпаться. ■ Рафиҡтың ана ҡойолам, бына һутеләм тип йөрөгән арбаһы менән ун ете саҡрымдағы заводҡа еткәнсе төш ауҙы. Б. Рафиҡов. Алтын Урҙа дәуләте һутелгәс, башҡорт ерҙәрен атанан ҡалған игәт мөлкәте һымаҡ итеп, уҙ табышын өҙгәләгән ас буреләрҙәй, булгеләп алғандар. Ғ. Ибраһимов. Әбей йәштәрҙең ойпаланыуынан һутелеп киткән таҫтарын йунәтеп бәйләп, осон эйәк аҫтына ҡыҫтыра-ҡыҫтыра, алтмыштан уҙған булыуына ҡарамай, теҙелеп торған аҡ тештәрен курһәтеп көлә-көлә ҡыуанды. һ. Дәүләтшина.
5. кусм. Юғалып ҡалыу. □ Растеряться. ■ Эй, Марат, нисек йәшәйһең инде һин бынан аҙаҡ?! - тип Рәсул Эмирович ҡапыл һутелеп төштө, башын өҫтәлгә һалып, укһергә кереште. Ә. Хәкимов. Уйҙар ҙа өҙөлдө, пландар ҙа һутелде. И. Ғиззәтуллин.
ҺҮТЕҮ (һүт-) (Р: пороть; И.: undo; Т: sökmek) ҡ.
637