Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 638
Поиск по словарям
ҺҮТЕШЕҮ
1. Тегелгән, ишелгән, уралған нәмәне тағатыу. □ Пороть, распарывать (шов). // Распарывание, распорка (сшитого). Күлмәктең яғаһын һүтеү. ■ Хирург, элек тегелгән ептәрҙе һүтеп, диафрагма аша усына хәрәкәтһеҙ йөрәкте алды һәм йөрәккә туранан-тура массаж яһай башланы. М. Ғиләжев. Бәҙеғолъямал әбейҙец үҙе йәш ваҡытта уҡ һатып алған, хәҙер инде туҙып бөткән юрғанды һүтеп, уның эсенә һалынған дөйә йөнөн йомшартып тетеп, эсен-тышын яңыртып, матурлап һырып ҡуйҙылар. Н. Мусин.
2. Тағатыу, таратыу. □ Расплетать, разматывать, распускать. // Расплетание, разматывание. Арҡанды һүтеү. Йомғаҡты һүтеү. ■ Аҙнағол Зөлхизәнең тулҡынланып торған оҙон йыуан толомдарын һүтеп тарата. 3. Биишева. Нурзидә икенсе толомон да һүтеп бөттө лә, сәстәрен ҡулдары менән артҡа йыя-йыя, иренә табан әйләнде. Ә. Вәли. Зилә, бауҙы һүтеп, бер осон миңә тотторҙо ла, икенсе осон үҙе алып, баҫыу буйынан китте. Р. Ғабдрахманов.
3. Ҡороп, яһап ҡуйған нәмәне таратыу, боҙоу. □ Разобрать. Өйҙө һүтеү. Ҡойманы һүтеү, һалды һүтеү. Моторҙы һүтеү. Я Мейестең кирбестәрен кемдер һүтеп, үҙенең көрәгенә ташып алған. Т. Ғиниәтуллин. Әсфәндиәр, ваҡыт еткәнен һиҙеп, сатырҙарҙы һүтеп арбаларға тейәргә, юлға әҙерләнә башларға ҡушты. Б. Рафиҡов.
4. күсм. һөйл. Ҙур күләмдә, күп итеп башҡарыу; тетеү. □ Делать что-л. чрезмерно, слишком. Эште һүтеү. Йоҡоно һүтеү. Я Иртәнсәккәй тороп мин ҡараһам, һарысай турғай һүтә уйынды. Халыҡ йырынан. Йоҡлайҙыр, ғөмүмән, ул [Фёдорыч] йоҡоно һүтә, хатта көндөҙ ҙә серем итә. С. Шәрипов.
5. күсм. һөйл. Ныҡ туҡмау, әрләү. □ Разносить в пух и прах, дать жару. Һүтеп һалып ҡуйыу. Хата өсөн һүтеп ташлау. ■ Унһыҙ ҙа йәне ярылырҙай булып йөрөгән Булат Ирбу-латовты һүтте генә. Р. Солтангәрәев.
6. күсм. Тағатыу, таратыу. □ Расплетать, разматывать, распускать. ■ Хәҙер инде Бар-сынбикә уйҙары менән киләсәккә атлыҡмай -уй ебен әкрен-әкрен артҡа һүтә. Т. Ғарипова. Моңдар батшаһы йыр йомғағын һүтеп бөткәнсе, Сәғит тә, Айҙар ҙа бер ауыҙ һүҙ өндәшмәне, һары һандуғас ҡағынып-ҡағынып
һайраны. И. Ғиззәтуллин. Рәсәй тупрағын йылытҡан йәйҙәрҙең иң дәһшәтле, иң фажиғәлеләренән береһе үҙенең һуңғы айын һүтә башлағайны инде. Д. Исламов. Фекер ебен бер йомарлай, бер һүтә [Шаҡман]. Ғ. Хисамов. Рәйес тәмәке ҡабыҙҙы, ҡабаланмай ғына бер-ике һурғас, хәбәрен һүтергә кереште. Ә. Хәкимов.
♦ Хәтер йомғағын һүтеү {йәки тағатыу) үткәндәрҙе иҫкә төшөрөү. □ Предаваться воспоминаниям. ■ Үткәндәрҙе барлау ниәтендә хәтер йомғағын тулыһынса һүтеү мөмкин дә түгел. «Башҡортостан», 24 апрель 2015. Мәрфуға апай.. бөгөнгө тормошо менән йәнәш атлаған хәтирәләр йомғағын һүтте. Ш. Янбаев.
ҺҮТЕШЕҮ (һүтеш-) ҡ. урт. ҡар. һүтеү 1, 2. взаимн. от һүтеү 1, 2. ■ [Зариф] ҡара яҙҙан Фәсхи ағайҙың тракторын һүтешеп ҡорошоуҙа әүҙем ҡатнаш [ты ]. Й. Солтанов.
ҺҮТТЕРЕҮ (һүттер-) ҡ. йөкм. ҡар. һүтеү 1, 2, 4. понуд. от һүтеү 1, 2, 4. М Ул арала Әхмәтов икенсе бер эҫкертте һүттерә башлағайны. С. Агиш. Өфөнән килергә тейеш инженерҙы көтөргә Мөхиттең түҙемлеге етмәне - ул иҫке клубты һүттерә башларға булды. Д. Исламов. Котельный иҫкергән тип, Саяф уны яҙ башынан һүттерҙе. Т. Ғарипова.
ҺЫ (Р: да; вот как (выражает согласие)’, И.: eh; really; T.: hi) ымл.
1. Аптырауҙы, кешенең һүҙен иғтибарға алғанды белдерә. □ Да; вот как (выражает согласие). ■ һы, ҡыҙыҡ, - тип ҡуйҙы Камалетдин. Р. Байымов. Һы, бынағайыш, - тине Рәүеф, тирә-яғына аптыраулы ҡараш ташлап. Ә. Хәкимов.
2. Ризаһыҙлыҡты, кешенең һүҙенә кире мөнәсәбәт белдергәндә әйтелә. □ Гм (выражает сомнение). Я Һы, - Барсынбикә уйнаған һымаҡ башланған хәбәрҙең олоға олғаша барыуын тойҙо, һүҙ айышын һаман төшөнөп бөтә алмағанлыҡтан, тотҡан ерҙән һындырмай кинәйәләп һөйләшеүен белде. Т. Ғарипова. Яуаплап, кире ҡағырлыҡ бер һүҙ өндәшә алманы, ризаһыҙлыҡ билдәһе булған «һы» тигән өндө генә сығарҙы ла хушлашып, трубканы һалып ҡуйҙы [колхоз председателе ]. Р. Кинйәбаев.
638
1. Тегелгән, ишелгән, уралған нәмәне тағатыу. □ Пороть, распарывать (шов). // Распарывание, распорка (сшитого). Күлмәктең яғаһын һүтеү. ■ Хирург, элек тегелгән ептәрҙе һүтеп, диафрагма аша усына хәрәкәтһеҙ йөрәкте алды һәм йөрәккә туранан-тура массаж яһай башланы. М. Ғиләжев. Бәҙеғолъямал әбейҙец үҙе йәш ваҡытта уҡ һатып алған, хәҙер инде туҙып бөткән юрғанды һүтеп, уның эсенә һалынған дөйә йөнөн йомшартып тетеп, эсен-тышын яңыртып, матурлап һырып ҡуйҙылар. Н. Мусин.
2. Тағатыу, таратыу. □ Расплетать, разматывать, распускать. // Расплетание, разматывание. Арҡанды һүтеү. Йомғаҡты һүтеү. ■ Аҙнағол Зөлхизәнең тулҡынланып торған оҙон йыуан толомдарын һүтеп тарата. 3. Биишева. Нурзидә икенсе толомон да һүтеп бөттө лә, сәстәрен ҡулдары менән артҡа йыя-йыя, иренә табан әйләнде. Ә. Вәли. Зилә, бауҙы һүтеп, бер осон миңә тотторҙо ла, икенсе осон үҙе алып, баҫыу буйынан китте. Р. Ғабдрахманов.
3. Ҡороп, яһап ҡуйған нәмәне таратыу, боҙоу. □ Разобрать. Өйҙө һүтеү. Ҡойманы һүтеү, һалды һүтеү. Моторҙы һүтеү. Я Мейестең кирбестәрен кемдер һүтеп, үҙенең көрәгенә ташып алған. Т. Ғиниәтуллин. Әсфәндиәр, ваҡыт еткәнен һиҙеп, сатырҙарҙы һүтеп арбаларға тейәргә, юлға әҙерләнә башларға ҡушты. Б. Рафиҡов.
4. күсм. һөйл. Ҙур күләмдә, күп итеп башҡарыу; тетеү. □ Делать что-л. чрезмерно, слишком. Эште һүтеү. Йоҡоно һүтеү. Я Иртәнсәккәй тороп мин ҡараһам, һарысай турғай һүтә уйынды. Халыҡ йырынан. Йоҡлайҙыр, ғөмүмән, ул [Фёдорыч] йоҡоно һүтә, хатта көндөҙ ҙә серем итә. С. Шәрипов.
5. күсм. һөйл. Ныҡ туҡмау, әрләү. □ Разносить в пух и прах, дать жару. Һүтеп һалып ҡуйыу. Хата өсөн һүтеп ташлау. ■ Унһыҙ ҙа йәне ярылырҙай булып йөрөгән Булат Ирбу-латовты һүтте генә. Р. Солтангәрәев.
6. күсм. Тағатыу, таратыу. □ Расплетать, разматывать, распускать. ■ Хәҙер инде Бар-сынбикә уйҙары менән киләсәккә атлыҡмай -уй ебен әкрен-әкрен артҡа һүтә. Т. Ғарипова. Моңдар батшаһы йыр йомғағын һүтеп бөткәнсе, Сәғит тә, Айҙар ҙа бер ауыҙ һүҙ өндәшмәне, һары һандуғас ҡағынып-ҡағынып
һайраны. И. Ғиззәтуллин. Рәсәй тупрағын йылытҡан йәйҙәрҙең иң дәһшәтле, иң фажиғәлеләренән береһе үҙенең һуңғы айын һүтә башлағайны инде. Д. Исламов. Фекер ебен бер йомарлай, бер һүтә [Шаҡман]. Ғ. Хисамов. Рәйес тәмәке ҡабыҙҙы, ҡабаланмай ғына бер-ике һурғас, хәбәрен һүтергә кереште. Ә. Хәкимов.
♦ Хәтер йомғағын һүтеү {йәки тағатыу) үткәндәрҙе иҫкә төшөрөү. □ Предаваться воспоминаниям. ■ Үткәндәрҙе барлау ниәтендә хәтер йомғағын тулыһынса һүтеү мөмкин дә түгел. «Башҡортостан», 24 апрель 2015. Мәрфуға апай.. бөгөнгө тормошо менән йәнәш атлаған хәтирәләр йомғағын һүтте. Ш. Янбаев.
ҺҮТЕШЕҮ (һүтеш-) ҡ. урт. ҡар. һүтеү 1, 2. взаимн. от һүтеү 1, 2. ■ [Зариф] ҡара яҙҙан Фәсхи ағайҙың тракторын һүтешеп ҡорошоуҙа әүҙем ҡатнаш [ты ]. Й. Солтанов.
ҺҮТТЕРЕҮ (һүттер-) ҡ. йөкм. ҡар. һүтеү 1, 2, 4. понуд. от һүтеү 1, 2, 4. М Ул арала Әхмәтов икенсе бер эҫкертте һүттерә башлағайны. С. Агиш. Өфөнән килергә тейеш инженерҙы көтөргә Мөхиттең түҙемлеге етмәне - ул иҫке клубты һүттерә башларға булды. Д. Исламов. Котельный иҫкергән тип, Саяф уны яҙ башынан һүттерҙе. Т. Ғарипова.
ҺЫ (Р: да; вот как (выражает согласие)’, И.: eh; really; T.: hi) ымл.
1. Аптырауҙы, кешенең һүҙен иғтибарға алғанды белдерә. □ Да; вот как (выражает согласие). ■ һы, ҡыҙыҡ, - тип ҡуйҙы Камалетдин. Р. Байымов. Һы, бынағайыш, - тине Рәүеф, тирә-яғына аптыраулы ҡараш ташлап. Ә. Хәкимов.
2. Ризаһыҙлыҡты, кешенең һүҙенә кире мөнәсәбәт белдергәндә әйтелә. □ Гм (выражает сомнение). Я Һы, - Барсынбикә уйнаған һымаҡ башланған хәбәрҙең олоға олғаша барыуын тойҙо, һүҙ айышын һаман төшөнөп бөтә алмағанлыҡтан, тотҡан ерҙән һындырмай кинәйәләп һөйләшеүен белде. Т. Ғарипова. Яуаплап, кире ҡағырлыҡ бер һүҙ өндәшә алманы, ризаһыҙлыҡ билдәһе булған «һы» тигән өндө генә сығарҙы ла хушлашып, трубканы һалып ҡуйҙы [колхоз председателе ]. Р. Кинйәбаев.
638