Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 662
Поиск по словарям
ҺЫҠЫ
ҺЫҠЫ I (Р.: нескользкий; И.: non-slip; Т.: kaymaz) с.
1. Ҡышҡы ҡаты һыуыҡта сана табанын тотоп ятҡан бик ныҡ туң. □ Нескользкий, мёрзлый. Һыҡы юл. ■ Тирләп килгәндән аҙаҡ йөндәре ҡыраушытып киткән ерән ат сана табаны менән иртәнге һыҡыны шығырлатып боролдо ла урам буйлап елеп китте. Н. Мусин.
2. Иреп, епшеп ятҡан (ҡарға ҡарата). □ Мокрый (о снеге). Һыҡы ҡар. М Сана табандары шыйылдай-шыйылдай һыҡы ҡарҙы яра. Ғ. Лоҡманов.
ҺЫҠЫ II и. ҡар. һыҡа 3. ■ Төнөн яуған һыҡы ҡояш нурында йылҡылдай. Н. Мусин.
ҺЫҠЫЛАНЫУ (һыҡылан-) (Р.: становиться нескользким (о зимней дороге); И.: become non-slip; T.: kaymaz olmak) ҡ.
1. Һыҡыға (I, 1) әйләнеү; һыҡы булыу. □ Становиться нескользким (о зимней дороге). Һыҡыланған юл. Һыҡыланған юлдан барыу. Юл һыҡыланып бөткән.
2. Епшекләнеү (ҡарға ҡарата). □ Становиться мокрым (о снеге). Йылы көндә ҡар һыҡыланды. Һыҡыланған ҡарҙан балалар ҡар бабай яһайҙар.
3. диал. Йәбешеү, һырыу. □ Липнуть. Ҡар аяҡҡа һыҡыланып ята.
ҺЫҠЫЛАУ (һыҡыла-) (Р: становиться мокрым; И.: become moist; T.: kaymaz olmak) ҡ.
һыҡы юлда тотолоу, ауырайыу. □ Становиться мокрым (от липкого снега). Сана табаны һыҡылай. Итек һыҡылай. Саңғы һыҡылай.
ҺЫҠЫРА с. диал. ҡар. һаран. Ул бик һыҡыра ҡатын, ҡыш көнө унан ҡар ҙа алып булмай.
ҺЫҠЫРАУ (һыҡыра-) (Р: насвистывать; И.: whistle being blue; T.: ıslık çalmak) ҡ. диал.
1. Моңланып һыҙғырыу. □ Насвистывать. • Һыр белмәгән халыҡҡа һыр сискәнсе, һы-ҡырап йөрөһәң, шул артыҡ. Әйтем.
2. Ыҙаланыу, яфаланыу. □ Мучиться. М Юлға хәрез куберәк ал, һыҡырарһың. Экспедиция материалдарынан.
ҺЫҠЫРЫУ (һыҡыр-) ҡ. диал. ҡар. һыҡырау. Һыҡырып йөрөу. Һыҡырып йәшәу. һыҡырып донъя көтөу.
ҺЫҠЫТҠЫ с. диал. ҡар. һәтәү I.
Йүләр, аҡылға бер төрлө. □ Глупый, дурак. Һыҡытҡы кеше. Һыҡытҡы ир. Һы-ҡытҡыраҡ булып куренеу.
ҺЫҠЫУ I (һыҡы-) (Р: застревать, оседать; И.: lodge in throat; T.: saplanmak) ҡ.
1. Шылмай, шыуып үтмәй тотҡарланыу. □ Застревать, оседать. ■ Тоҙло эҫе пар, һауаға кутәрелеп, тамаҡҡа һыҡый. 3. Биишева. Сасҡау һыуыҡтарҙа оҙон ҡыш буйы кешегә хеҙмәт иткән юл да йомшара, сана табаны һыҡый, ат тояғы уйыла. Р. Өмөтбаев.
2. Ҡоро аҙыҡ һ. б. тамаҡтан үткәндә шылмау, тотҡарланыу. □ Застревать в горле (о пище). Ҡоро икмәк тамаҡҡа һыҡый. М Шулар араһында кукрәк ҡағып, әтәсләнеп йөрөгән ҡайныһын куреп, һарыуы ҡайнаны, сотник Бикбулаттың ҡысҡырыуын ишеткәс, ҡапҡан ҡурҙағы тамағына һыҡыны [Кинйәнең]. Ғ. Ибраһимов.
3. Йыйылыу, тығылыу. □ Сгрудиться, застревать. Төбәктә боҙ һыҡыған. ■ Сөкәлт эсенән сыҡҡанда, сана тимеренең һыуыҡҡа һыҡып шажлауы Фатиманың эсен бошора, унһыҙ ҙа ауыр ҡайғыларын йәнә көсәйтә. Ж. Кейекбаев.
ҺЫҠЫУ II с. диал. ҡар. һыҡы I. һыҡыу балсыҡ. Һыҡыу ҡар сана табанына йәбешә.
ҺЫЛА (Р: судак; И.: pike perch; T.: sudak balığı) и. зоол.
Алабуғалар ғаиләһенә ингән эре, ҡиммәтле йыртҡыс балыҡ. □ Судак (лат. Sander lucioperca). Һыланың майы шифалы. Һыланың һырты һыуҙан яртылаш ҡалҡып сыҡты.
ҺЫЛАМА (Р: доверху; И.: to the brim; T.: ağzına kadar) p.
Күләме һауыттың сите менән тиң. □ Доверху. Һылама табаҡ он. Һылама ғына итеп бесән тейәу. Һылама һалыу, һылама тултырыу.
ҺЫЛАМА ЮЛ (Р: дорога, покрытая снегом; И.: snowy road; T.: karlı yol) и. диал.
Ҡар баҫҡан юл. □ Дорога, покрытая снегом, һылама юлға килеп сығыу. Һылама юлда сана батты. Һылама юлдан машиналар бара алмай.
ҺЫЛАНДЫРЫУ (һыландыр-) (Р: смазать; И.: anoint; T.: sürmek) ҡ.
һыланған хәлгә килтереү. □ Смазать. Ҡулға балсыҡ һыландырыу. Аяҡ табанына ҡар һыландырыу. Биткә бысраҡ һыландырыу.
662
ҺЫҠЫ I (Р.: нескользкий; И.: non-slip; Т.: kaymaz) с.
1. Ҡышҡы ҡаты һыуыҡта сана табанын тотоп ятҡан бик ныҡ туң. □ Нескользкий, мёрзлый. Һыҡы юл. ■ Тирләп килгәндән аҙаҡ йөндәре ҡыраушытып киткән ерән ат сана табаны менән иртәнге һыҡыны шығырлатып боролдо ла урам буйлап елеп китте. Н. Мусин.
2. Иреп, епшеп ятҡан (ҡарға ҡарата). □ Мокрый (о снеге). Һыҡы ҡар. М Сана табандары шыйылдай-шыйылдай һыҡы ҡарҙы яра. Ғ. Лоҡманов.
ҺЫҠЫ II и. ҡар. һыҡа 3. ■ Төнөн яуған һыҡы ҡояш нурында йылҡылдай. Н. Мусин.
ҺЫҠЫЛАНЫУ (һыҡылан-) (Р.: становиться нескользким (о зимней дороге); И.: become non-slip; T.: kaymaz olmak) ҡ.
1. Һыҡыға (I, 1) әйләнеү; һыҡы булыу. □ Становиться нескользким (о зимней дороге). Һыҡыланған юл. Һыҡыланған юлдан барыу. Юл һыҡыланып бөткән.
2. Епшекләнеү (ҡарға ҡарата). □ Становиться мокрым (о снеге). Йылы көндә ҡар һыҡыланды. Һыҡыланған ҡарҙан балалар ҡар бабай яһайҙар.
3. диал. Йәбешеү, һырыу. □ Липнуть. Ҡар аяҡҡа һыҡыланып ята.
ҺЫҠЫЛАУ (һыҡыла-) (Р: становиться мокрым; И.: become moist; T.: kaymaz olmak) ҡ.
һыҡы юлда тотолоу, ауырайыу. □ Становиться мокрым (от липкого снега). Сана табаны һыҡылай. Итек һыҡылай. Саңғы һыҡылай.
ҺЫҠЫРА с. диал. ҡар. һаран. Ул бик һыҡыра ҡатын, ҡыш көнө унан ҡар ҙа алып булмай.
ҺЫҠЫРАУ (һыҡыра-) (Р: насвистывать; И.: whistle being blue; T.: ıslık çalmak) ҡ. диал.
1. Моңланып һыҙғырыу. □ Насвистывать. • Һыр белмәгән халыҡҡа һыр сискәнсе, һы-ҡырап йөрөһәң, шул артыҡ. Әйтем.
2. Ыҙаланыу, яфаланыу. □ Мучиться. М Юлға хәрез куберәк ал, һыҡырарһың. Экспедиция материалдарынан.
ҺЫҠЫРЫУ (һыҡыр-) ҡ. диал. ҡар. һыҡырау. Һыҡырып йөрөу. Һыҡырып йәшәу. һыҡырып донъя көтөу.
ҺЫҠЫТҠЫ с. диал. ҡар. һәтәү I.
Йүләр, аҡылға бер төрлө. □ Глупый, дурак. Һыҡытҡы кеше. Һыҡытҡы ир. Һы-ҡытҡыраҡ булып куренеу.
ҺЫҠЫУ I (һыҡы-) (Р: застревать, оседать; И.: lodge in throat; T.: saplanmak) ҡ.
1. Шылмай, шыуып үтмәй тотҡарланыу. □ Застревать, оседать. ■ Тоҙло эҫе пар, һауаға кутәрелеп, тамаҡҡа һыҡый. 3. Биишева. Сасҡау һыуыҡтарҙа оҙон ҡыш буйы кешегә хеҙмәт иткән юл да йомшара, сана табаны һыҡый, ат тояғы уйыла. Р. Өмөтбаев.
2. Ҡоро аҙыҡ һ. б. тамаҡтан үткәндә шылмау, тотҡарланыу. □ Застревать в горле (о пище). Ҡоро икмәк тамаҡҡа һыҡый. М Шулар араһында кукрәк ҡағып, әтәсләнеп йөрөгән ҡайныһын куреп, һарыуы ҡайнаны, сотник Бикбулаттың ҡысҡырыуын ишеткәс, ҡапҡан ҡурҙағы тамағына һыҡыны [Кинйәнең]. Ғ. Ибраһимов.
3. Йыйылыу, тығылыу. □ Сгрудиться, застревать. Төбәктә боҙ һыҡыған. ■ Сөкәлт эсенән сыҡҡанда, сана тимеренең һыуыҡҡа һыҡып шажлауы Фатиманың эсен бошора, унһыҙ ҙа ауыр ҡайғыларын йәнә көсәйтә. Ж. Кейекбаев.
ҺЫҠЫУ II с. диал. ҡар. һыҡы I. һыҡыу балсыҡ. Һыҡыу ҡар сана табанына йәбешә.
ҺЫЛА (Р: судак; И.: pike perch; T.: sudak balığı) и. зоол.
Алабуғалар ғаиләһенә ингән эре, ҡиммәтле йыртҡыс балыҡ. □ Судак (лат. Sander lucioperca). Һыланың майы шифалы. Һыланың һырты һыуҙан яртылаш ҡалҡып сыҡты.
ҺЫЛАМА (Р: доверху; И.: to the brim; T.: ağzına kadar) p.
Күләме һауыттың сите менән тиң. □ Доверху. Һылама табаҡ он. Һылама ғына итеп бесән тейәу. Һылама һалыу, һылама тултырыу.
ҺЫЛАМА ЮЛ (Р: дорога, покрытая снегом; И.: snowy road; T.: karlı yol) и. диал.
Ҡар баҫҡан юл. □ Дорога, покрытая снегом, һылама юлға килеп сығыу. Һылама юлда сана батты. Һылама юлдан машиналар бара алмай.
ҺЫЛАНДЫРЫУ (һыландыр-) (Р: смазать; И.: anoint; T.: sürmek) ҡ.
һыланған хәлгә килтереү. □ Смазать. Ҡулға балсыҡ һыландырыу. Аяҡ табанына ҡар һыландырыу. Биткә бысраҡ һыландырыу.
662