Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 668
Поиск по словарям
ҺЫН
3. Кемдеңдер йәки нимәнеңдер тышҡы рәүеше, килбәте, төҫ-ҡиәфәте. □ Образ, облик. Ҡатын һынына инеү. ■ Алыҫта кеше һыны күҙгә салынып калды. И. Абдуллин. Ҡара, ул [Нәғимә] ҡайһылай ҡыйыу кәйелә, һыңар аяҡҡа ғына баҫып, ҡулдарын ике яҡҡа киреп, ҡарлуғас һымаҡ һын ала ла ниндәй оҙаҡ тоҡайып китә. Б. Бикбай.
һ. Нимәнеңдер иҫтәлек өсөн таш, гранит һ. б. нәмәнән ҡойоп яһап ҡуйылған кәүҙәһе. □ Скульптура, изваяние, фигура кого, чего. Һалдат һыны. Арыҫлан һынын яһау. Я Бәләкәй генә баҡсаға боролабыҙ. Беҙҙе таш һалдат һыны ҡаршы ала. Ә. Ихсан. Сәмиәр хәҙер бейек колонналарға, һырлап эшләнгән төрлө һындарға аптырап ҡарамай. Ф. Аҡбулатова. Был тырышлығы бушҡа китмәне Сәмиҙең, һүрәт төшөрөү, балсыҡтан, ағас-таштарҙан төрлө һын яһау менән ул ҡыш көндәрендә лә мауыға торған булып китте. Р. Байымов.
5. Ҡылыҡ, ҡыланыш. □ Поступок. Һынын белгең килһә, юлға сыҡ. Я Таныш хәлдәр тураһындағы ялҡынлы телмәр барлыҡ залды үҙ хөкөмөнә алды, хатта бығаса эре генә ултырған Ғариф ағай ҙа, һынын алыштырып, иғтибар менән тынмай башланы. Б. Бикбай.
♦ һын биреү буйһоноу. □ Покоряться. Я [Һәүбән:] Гөбөрлөнән олпатлы атаңа һын бирмәмен. «Аҡбуҙат», һын булыу шәп, матур булып, көнсөллөк уятыу. □ Вызывать зависть. Ул бөтәһенә лә һын булырлыҡ бала. һын китеү иҫ китеү. □ Удивиться, һын(ы) ҡатыу иҫте, тойғоно юғалтыу. □ Закатываться от смеха или плача, һыны ҡатып илай. Һыны ҡатып көлә. Я Ҡыҙҙар һындары ҡатып көләләр, шаяралар, шаулашалар. 3. Биишева. Башҡа малайҙар һындары ҡатҡансы тәгәрәй-тәгәрәй көлгән саҡта ла, Минго тик бер генә һүҙ әйтеп ҡуя. Ә. Бикчәнтәев. • Яуға һыйынма - һының ҡатыр. Әйтем, һын ҡороу аптыраныу, иҫ китеү. □ Чувствовать себя в затруднительном положении. Юҡҡа һының ҡоромаһын, ул да булдымы әҙәм. һыны ҡороған мыҫҡ. 'шәп инде, килешкән инде’ тигән мәғәнәлә әйтелә. □ Так ему и надо. Шәп булған, һыны ҡороған, һын теймәү оҡшатмау, күңелгә ятмау. □ Недолюбливать. Тәү күргәндән үк һыным теймәне шул кешене. Я Әптеләхәткә һыны теймәне Раузаның. Т. Ғарипова.
ҺЫН II (Р.: -таки; И.: however; T: gene de) киҫ.
-ған формаһындағы үткән заман ҡылым менән килеп, эш-хәлдең башҡарылыу рәүешен белдерә. □ В значении усилительной частицы -таки. Ҡайтып төшкән һыны.
ҺЫН III (Р: коренной; И.: native born; T.: yerli) с.
1. диал. Сығышы менән билдәле бер милләткә ҡараған; төп. □ Коренной. Һын татар. һын сыуаш. Тәүәтәйҙән һын башҡорт.
2. диал. Асыл үҙе булған, ысын. □ Настоящий, истинный, һын айыу күрҙем, һын ҡарасҡы ине.
ҺЫН IV (Р: представление; И.: presentation; T: düşünce) и.
Күҙәтеүҙән барлыҡҡа килгән бер фекер; һынамыш. □ Представление. Я Ғәмиләнең: «Эскән кешенең теле лә, аҡса янсығы ла тиҙерәк сиселә», - тигән, үҙенең күп һынаған яҡшы һыны бар. Б. Бикбай.
ҺЫНАҒАС и. ҡар. һынташ. Я Зөһрә апай, ҡиммәтле вазаһы иҙәнгә төшөп селпәрәмә килде тип уйларһың, төҫөн-башын боҙоп, һынағас булып ҡатты ла ҡалды. Ш. Янбаев. Биксәнтәй, ахыры, өмөтһөҙлөккә бирелде, һөйгәне алдында башын эйгән көйө, һынағас ише ҡатты ла ҡалды. И. Ноғманов.
ҺЫНАЙЫУ (һынай-, һыная) (Р: вытянуться; И.: grow up; T.: boy sürmek) ҡ. диал.
Буйға үҫеү. □ Вытянуться, һынайып киткән бала. Ҡыҙ һынайып, матурланып киткән. Ҡалай үҫеп, һынайып киткән.
ҺЫНАЛЫУ (һынал ) ҡ.
1. төш. ҡар. һынау I, 1. страд, от һынау I,
1. һыналған яңы машина. Я Ат һынаған кешеләр, кемдеке уҙып киләсәген юрап, алдан әйтергә тырыштылар, ни өсөн тиһәң, сабышырға киткән аттар араһында һыналғандары юҡ ине. Ж. Кейекбаев.
2. Эш-тормош барышында беленеү. □ Испытываться, проверяться, һыналған кеше. Тормошта һыналыу. Н Ауыр ваҡытта кешенең выжданы, кешенең тоғролоғо һынала. Ә. Бикчәнтәев. Батырлыҡ, фиҙаҡәрлек, күрәһең, яу яланында ғына түгел, яман язаларҙа ла һынала. Ғ. Хөсәйенов. • Ат айҙа һынала, әҙәм йылда һынала. Мәҡәл. Ат - юлда, ир яуҙа һынала. Мәҡәл. Сәсән - дауҙа, батыр яуҙа һыналыр. Әйтем.
668
3. Кемдеңдер йәки нимәнеңдер тышҡы рәүеше, килбәте, төҫ-ҡиәфәте. □ Образ, облик. Ҡатын һынына инеү. ■ Алыҫта кеше һыны күҙгә салынып калды. И. Абдуллин. Ҡара, ул [Нәғимә] ҡайһылай ҡыйыу кәйелә, һыңар аяҡҡа ғына баҫып, ҡулдарын ике яҡҡа киреп, ҡарлуғас һымаҡ һын ала ла ниндәй оҙаҡ тоҡайып китә. Б. Бикбай.
һ. Нимәнеңдер иҫтәлек өсөн таш, гранит һ. б. нәмәнән ҡойоп яһап ҡуйылған кәүҙәһе. □ Скульптура, изваяние, фигура кого, чего. Һалдат һыны. Арыҫлан һынын яһау. Я Бәләкәй генә баҡсаға боролабыҙ. Беҙҙе таш һалдат һыны ҡаршы ала. Ә. Ихсан. Сәмиәр хәҙер бейек колонналарға, һырлап эшләнгән төрлө һындарға аптырап ҡарамай. Ф. Аҡбулатова. Был тырышлығы бушҡа китмәне Сәмиҙең, һүрәт төшөрөү, балсыҡтан, ағас-таштарҙан төрлө һын яһау менән ул ҡыш көндәрендә лә мауыға торған булып китте. Р. Байымов.
5. Ҡылыҡ, ҡыланыш. □ Поступок. Һынын белгең килһә, юлға сыҡ. Я Таныш хәлдәр тураһындағы ялҡынлы телмәр барлыҡ залды үҙ хөкөмөнә алды, хатта бығаса эре генә ултырған Ғариф ағай ҙа, һынын алыштырып, иғтибар менән тынмай башланы. Б. Бикбай.
♦ һын биреү буйһоноу. □ Покоряться. Я [Һәүбән:] Гөбөрлөнән олпатлы атаңа һын бирмәмен. «Аҡбуҙат», һын булыу шәп, матур булып, көнсөллөк уятыу. □ Вызывать зависть. Ул бөтәһенә лә һын булырлыҡ бала. һын китеү иҫ китеү. □ Удивиться, һын(ы) ҡатыу иҫте, тойғоно юғалтыу. □ Закатываться от смеха или плача, һыны ҡатып илай. Һыны ҡатып көлә. Я Ҡыҙҙар һындары ҡатып көләләр, шаяралар, шаулашалар. 3. Биишева. Башҡа малайҙар һындары ҡатҡансы тәгәрәй-тәгәрәй көлгән саҡта ла, Минго тик бер генә һүҙ әйтеп ҡуя. Ә. Бикчәнтәев. • Яуға һыйынма - һының ҡатыр. Әйтем, һын ҡороу аптыраныу, иҫ китеү. □ Чувствовать себя в затруднительном положении. Юҡҡа һының ҡоромаһын, ул да булдымы әҙәм. һыны ҡороған мыҫҡ. 'шәп инде, килешкән инде’ тигән мәғәнәлә әйтелә. □ Так ему и надо. Шәп булған, һыны ҡороған, һын теймәү оҡшатмау, күңелгә ятмау. □ Недолюбливать. Тәү күргәндән үк һыным теймәне шул кешене. Я Әптеләхәткә һыны теймәне Раузаның. Т. Ғарипова.
ҺЫН II (Р.: -таки; И.: however; T: gene de) киҫ.
-ған формаһындағы үткән заман ҡылым менән килеп, эш-хәлдең башҡарылыу рәүешен белдерә. □ В значении усилительной частицы -таки. Ҡайтып төшкән һыны.
ҺЫН III (Р: коренной; И.: native born; T.: yerli) с.
1. диал. Сығышы менән билдәле бер милләткә ҡараған; төп. □ Коренной. Һын татар. һын сыуаш. Тәүәтәйҙән һын башҡорт.
2. диал. Асыл үҙе булған, ысын. □ Настоящий, истинный, һын айыу күрҙем, һын ҡарасҡы ине.
ҺЫН IV (Р: представление; И.: presentation; T: düşünce) и.
Күҙәтеүҙән барлыҡҡа килгән бер фекер; һынамыш. □ Представление. Я Ғәмиләнең: «Эскән кешенең теле лә, аҡса янсығы ла тиҙерәк сиселә», - тигән, үҙенең күп һынаған яҡшы һыны бар. Б. Бикбай.
ҺЫНАҒАС и. ҡар. һынташ. Я Зөһрә апай, ҡиммәтле вазаһы иҙәнгә төшөп селпәрәмә килде тип уйларһың, төҫөн-башын боҙоп, һынағас булып ҡатты ла ҡалды. Ш. Янбаев. Биксәнтәй, ахыры, өмөтһөҙлөккә бирелде, һөйгәне алдында башын эйгән көйө, һынағас ише ҡатты ла ҡалды. И. Ноғманов.
ҺЫНАЙЫУ (һынай-, һыная) (Р: вытянуться; И.: grow up; T.: boy sürmek) ҡ. диал.
Буйға үҫеү. □ Вытянуться, һынайып киткән бала. Ҡыҙ һынайып, матурланып киткән. Ҡалай үҫеп, һынайып киткән.
ҺЫНАЛЫУ (һынал ) ҡ.
1. төш. ҡар. һынау I, 1. страд, от һынау I,
1. һыналған яңы машина. Я Ат һынаған кешеләр, кемдеке уҙып киләсәген юрап, алдан әйтергә тырыштылар, ни өсөн тиһәң, сабышырға киткән аттар араһында һыналғандары юҡ ине. Ж. Кейекбаев.
2. Эш-тормош барышында беленеү. □ Испытываться, проверяться, һыналған кеше. Тормошта һыналыу. Н Ауыр ваҡытта кешенең выжданы, кешенең тоғролоғо һынала. Ә. Бикчәнтәев. Батырлыҡ, фиҙаҡәрлек, күрәһең, яу яланында ғына түгел, яман язаларҙа ла һынала. Ғ. Хөсәйенов. • Ат айҙа һынала, әҙәм йылда һынала. Мәҡәл. Ат - юлда, ир яуҙа һынала. Мәҡәл. Сәсән - дауҙа, батыр яуҙа һыналыр. Әйтем.
668