Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 686
Поиск по словарям
ҺЫРЛАУЫҠ
ҺЫРЛАУ ЫҠ (һырлауығы) и. диал. ҡар. үрмәле гөл. һырлауыҡ сәскәһе. Баксаны һырлауыҡ баҫҡан, һырлауыҡ үрмәләп уҫкән.
ҺЫРЛАШЫУ (һыр л аш-) ҡ. урт. ҡар. һырлау. взаимн. от һырлау. Ағасты һырлатыу. Биҙәк һырлатыу, һурәтте һырлатыу.
ҺЫРЛЫ (Р.: резной; И.: carved; T.: oyma) с.
1. Һыр менән биҙәүле. □ Резной. Һырлы биҙәк. Һырлы һандыҡ. Һырлы ҡумта. М Булмәнең турендә аяғы һырлы, өҫтөнә йәтел буҫтау ҡапланған ҙур өҫтәл. С. Агиш. Һырлы итек эҙҙәре кумелеп тә өлгөрмәгән. Р. Байбулатов. Кукһел йәшел һырлы япраҡлы бик наҙлы уҫемлектәр тәуҙә яй уҫте. Ә. Вәли.
2. Киртләс-киртләс. □ Гранёный, һырлы таҡта. Һырлы гәлсәр. Һырлы һауыт.
3. һырлап бәйләнгән. □ Связанный резинкой. Һырлы ойоҡ. Һырлы бейәләй. Һырлы кофта.
ҺЫРЛЫБАЙ (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир рода карагай-кыпчак. Һырлыбай араһы.
ҺЫРЛЫҒАН и. диал. ҡар. һырлан 1. һыр-лыған йәбешеу. Һырлыған һабағы. Һырлыған япрағы.
ҺЫРЛЫҒЫУ (һырлыҡ-) ҡ. ҡар. һырығыу. Кешегә һырлығып ултырыу. Балаларға йылы һуҙ әйтһәң, һырлыға ла китәләр. М Шау-шыуҙан һәм ялҡындан өрккән аттар, ҡолаҡтарын ҡайсылап, аҙбар эсендә мөйөштән мөйөшкә һырлыҡтылар. Ж. Кейекбаев. Тамара уҫә төшкән һайын угәй әсәһенә нығыраҡ һырлыҡты, Маргарита Алексеевна менән генә серләшер-кәңәшләшер булып китте. Ш. Янбаев.
ҺЫРЛЫҒЫШЫУ (һырлығыш-) (Р.: толпиться; И.: throng; T.: yığılmak) ҡ.
Бер-береһенә яҡын килеп бер урынға өйөлөшөү. □ Толпиться, һырлығышып йөрөу. Һырлығышып килеу. ■ Арттан һыбай оҙата килгән улы Зәйнуш, энеһе Мортаза, тағы икәу аттары менән арбаға, бер-береһенә һырлығышып туҡталды. Ғ. Хөсәйенов. Оя төбөндә өс йылы йомарлаҡ - өс ҡор балаһы бер-береһенә һырлығышып ҡына ята. Ш. Янбаев.
ҺЫРЛЫҠТЫРЫУ (һырлыҡтыр-) (Р: притеснить; И.: press to; T: sıkıştırmak) ҡ.
Бер урынға һыйындырыу (кешеләргә, йәнлектәргә ҡарата). □ Притеснить, прижать. Һырлыҡтырып ҡыуыу. Балаларҙы мөйөшкә һырлыҡтырып ултыртып ҡуйыу. Һарыҡтарҙы һырлыҡтырып килтереү.
ҺЫРЛЫ ЯБАЛАҠ (ябалағы) (Р: сова ястребиная; И.: Northern hawk-owl; T: kuzey şahin baykuş) и. зоол.
Урта буйлы, һырты көрән, кәүҙәһенең аҫҡы яғы аҡһыл, арҡыры йыш ҡара һыҙыҡтар менән сыбарланған ултыраҡ ҡош (өкөнөң бер төрө); ҡарсыға ябалаҡ. □ Сова ястребиная (лат. Sumla ulula). Һырлы ябалаҡ балаһы. Һырлы ябалаҡтың тышҡы ҡиәфәте. Һырлы ябалаҡтың ҡанаты.
ҺЫРМА I (Р: стёганый; И.: quilted; Т: kapitone) с.
Һырып тегелгән. □ Стёганый. Һырма бишмәт. Һырма салбар. Һырма юрған. М Кәбир өҫтөнә купмә бишмәт, һырма салбар кейеп йөрөй. Ф. Иҫәнғолов. Курше булмәгә инеп, ҡуян бурек, һырма бишмәт, тире итек кейеп алғас, Зәки Вәлиди Ырымбур баҙарҙарында йөрөусе ауыл кешеһенә оҡшаны ла ҡуйҙы. Р. Байымов. Рәсул буркен маңлайына уҡ баҫып кейгән, Мәғузә һырма көпө өҫтөнән мамыҡ шәлен бөркәнгән. Ш. Янбаев.
ҺЫРМА II (Р: стёганая фуфайка; И.: quilted singlet; T.: kapitone kazak) и.
1. Һырып тегелгән ҡыҫҡа өҫ кейеме. □ Стёганая фуфайка, телогрейка, һалдат һырмаһы. ■ Ғәзимә ҡупшылап тегелгән һырмаһының кеҫәһенә ҡулдарын тыҡҡан да тәҙрәгә боролоп ҡатҡан. 3. Ғәлимов. Урам сатынан өҫтөнә яҡшы ғына һырма, башына аҡ йөндән бәйләнгән шәл уранған берәу килеп сыҡты. Ғ. Хәйри. Өҫтөнә атайҙың аҡ кулдәген һәм яңыраҡ ҡына бер бот онға алмаштырған һырманы ла кейеп, билен быуып алғас, ағайым арыу ғына һынлы булып китте. М. Садиҡова.
2. этн. Урындыҡҡа йәйә торған ҡорама тар юрған; түр юрғаны; һуҙма. □ Узкая длинная стёганая подстилка (на нарах). Урындығына ҡорап эшләгән һырма йәйгән. Ш Килен кеше, һәр береһенә түңәрәк һырма һалып, өс ултырғыс ҡуйҙы. М. Кәрим.
686
ҺЫРЛАУ ЫҠ (һырлауығы) и. диал. ҡар. үрмәле гөл. һырлауыҡ сәскәһе. Баксаны һырлауыҡ баҫҡан, һырлауыҡ үрмәләп уҫкән.
ҺЫРЛАШЫУ (һыр л аш-) ҡ. урт. ҡар. һырлау. взаимн. от һырлау. Ағасты һырлатыу. Биҙәк һырлатыу, һурәтте һырлатыу.
ҺЫРЛЫ (Р.: резной; И.: carved; T.: oyma) с.
1. Һыр менән биҙәүле. □ Резной. Һырлы биҙәк. Һырлы һандыҡ. Һырлы ҡумта. М Булмәнең турендә аяғы һырлы, өҫтөнә йәтел буҫтау ҡапланған ҙур өҫтәл. С. Агиш. Һырлы итек эҙҙәре кумелеп тә өлгөрмәгән. Р. Байбулатов. Кукһел йәшел һырлы япраҡлы бик наҙлы уҫемлектәр тәуҙә яй уҫте. Ә. Вәли.
2. Киртләс-киртләс. □ Гранёный, һырлы таҡта. Һырлы гәлсәр. Һырлы һауыт.
3. һырлап бәйләнгән. □ Связанный резинкой. Һырлы ойоҡ. Һырлы бейәләй. Һырлы кофта.
ҺЫРЛЫБАЙ (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир рода карагай-кыпчак. Һырлыбай араһы.
ҺЫРЛЫҒАН и. диал. ҡар. һырлан 1. һыр-лыған йәбешеу. Һырлыған һабағы. Һырлыған япрағы.
ҺЫРЛЫҒЫУ (һырлыҡ-) ҡ. ҡар. һырығыу. Кешегә һырлығып ултырыу. Балаларға йылы һуҙ әйтһәң, һырлыға ла китәләр. М Шау-шыуҙан һәм ялҡындан өрккән аттар, ҡолаҡтарын ҡайсылап, аҙбар эсендә мөйөштән мөйөшкә һырлыҡтылар. Ж. Кейекбаев. Тамара уҫә төшкән һайын угәй әсәһенә нығыраҡ һырлыҡты, Маргарита Алексеевна менән генә серләшер-кәңәшләшер булып китте. Ш. Янбаев.
ҺЫРЛЫҒЫШЫУ (һырлығыш-) (Р.: толпиться; И.: throng; T.: yığılmak) ҡ.
Бер-береһенә яҡын килеп бер урынға өйөлөшөү. □ Толпиться, һырлығышып йөрөу. Һырлығышып килеу. ■ Арттан һыбай оҙата килгән улы Зәйнуш, энеһе Мортаза, тағы икәу аттары менән арбаға, бер-береһенә һырлығышып туҡталды. Ғ. Хөсәйенов. Оя төбөндә өс йылы йомарлаҡ - өс ҡор балаһы бер-береһенә һырлығышып ҡына ята. Ш. Янбаев.
ҺЫРЛЫҠТЫРЫУ (һырлыҡтыр-) (Р: притеснить; И.: press to; T: sıkıştırmak) ҡ.
Бер урынға һыйындырыу (кешеләргә, йәнлектәргә ҡарата). □ Притеснить, прижать. Һырлыҡтырып ҡыуыу. Балаларҙы мөйөшкә һырлыҡтырып ултыртып ҡуйыу. Һарыҡтарҙы һырлыҡтырып килтереү.
ҺЫРЛЫ ЯБАЛАҠ (ябалағы) (Р: сова ястребиная; И.: Northern hawk-owl; T: kuzey şahin baykuş) и. зоол.
Урта буйлы, һырты көрән, кәүҙәһенең аҫҡы яғы аҡһыл, арҡыры йыш ҡара һыҙыҡтар менән сыбарланған ултыраҡ ҡош (өкөнөң бер төрө); ҡарсыға ябалаҡ. □ Сова ястребиная (лат. Sumla ulula). Һырлы ябалаҡ балаһы. Һырлы ябалаҡтың тышҡы ҡиәфәте. Һырлы ябалаҡтың ҡанаты.
ҺЫРМА I (Р: стёганый; И.: quilted; Т: kapitone) с.
Һырып тегелгән. □ Стёганый. Һырма бишмәт. Һырма салбар. Һырма юрған. М Кәбир өҫтөнә купмә бишмәт, һырма салбар кейеп йөрөй. Ф. Иҫәнғолов. Курше булмәгә инеп, ҡуян бурек, һырма бишмәт, тире итек кейеп алғас, Зәки Вәлиди Ырымбур баҙарҙарында йөрөусе ауыл кешеһенә оҡшаны ла ҡуйҙы. Р. Байымов. Рәсул буркен маңлайына уҡ баҫып кейгән, Мәғузә һырма көпө өҫтөнән мамыҡ шәлен бөркәнгән. Ш. Янбаев.
ҺЫРМА II (Р: стёганая фуфайка; И.: quilted singlet; T.: kapitone kazak) и.
1. Һырып тегелгән ҡыҫҡа өҫ кейеме. □ Стёганая фуфайка, телогрейка, һалдат һырмаһы. ■ Ғәзимә ҡупшылап тегелгән һырмаһының кеҫәһенә ҡулдарын тыҡҡан да тәҙрәгә боролоп ҡатҡан. 3. Ғәлимов. Урам сатынан өҫтөнә яҡшы ғына һырма, башына аҡ йөндән бәйләнгән шәл уранған берәу килеп сыҡты. Ғ. Хәйри. Өҫтөнә атайҙың аҡ кулдәген һәм яңыраҡ ҡына бер бот онға алмаштырған һырманы ла кейеп, билен быуып алғас, ағайым арыу ғына һынлы булып китте. М. Садиҡова.
2. этн. Урындыҡҡа йәйә торған ҡорама тар юрған; түр юрғаны; һуҙма. □ Узкая длинная стёганая подстилка (на нарах). Урындығына ҡорап эшләгән һырма йәйгән. Ш Килен кеше, һәр береһенә түңәрәк һырма һалып, өс ултырғыс ҡуйҙы. М. Кәрим.
686