Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 701
Поиск по словарям
ҺЫУҺАҠЛАҒЫС
ҺЫУ СЫСҠАНЫ (Р.: водяная крыса; И.: water voles; T.: su sıçanı) и. диал. ҡар. көшөл.
Күкшел йөнлө кимереүсе ер-һыу йәнлеге. □ Водяная крыса (лат. Aruicola terrestris). Һыу сысҡаны күреү. Һыу сысҡаны тотоу. Һыу сысҡаны йылға буйында оя яһай.
ҺЫУ СӘПСЕГЕ (Р: белая трясогузка; И.: wagtail; T.: ak kuyruksallayan) и. диал.
1. Арҡаһы аҡһыл буҙ, түше, түбәһе ҡара, ҡорһағы менән сикәһе аҡ төҫтәге сәпсек. □ Белая трясогузка (лат. Motacilla albd). Һыу сәпсеге ҡойроғо, һыу сәпсеге йомортҡаһы.
2. ҡар. һыу турғайы. Һыу сәпсеге ҡанаты. Һыу сәпсеге балаһы.
ҺЫУ СӘСКӘҺЕ (Р: лилия водяная; И.: water-lilies; T.: nilüfer) и. диал. ҡар. томбойоҡ.
Ләлә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, һыу өҫтөнә йәйелеп үҫкән эре түңәрәк япраҡлы, аҡ йәки һары төҫтәге эре сәскәле һыу үҫемлеге. □ Лилия водяная, кувшинка (лат. Nymphaea). Аҡ һыу сәскәһе. Һары һыу сәскәһе. Кул өҫтөндә матур һыу сәскәләре уҫә.
ҺЫУ СӘСӘГЕ (Р: ветряная оспа; И.: varicella; T.: suçiçeği) и.
Тән янып, һыулы сабыртҡы сығып, һытылып кибә торған йоғошло ауырыу. □ Ветряная оспа. М Йәнә бер яңылыҡ: быйыл республикала дифтерия, ҡыҙамыҡ, һыу сәсәге кеуек ауырыуҙар тулыһынса юғалған икән. «Йәшлек», 8 декабрь 2009.
ҺЫУ СӘТЛӘҮЕГЕ (Р: орех водяной; И.: water caltrop; T.: göl kestanesi) и. бот.
һыу ятҡылыҡтарында үҫкән, ашарға яраҡлы орлоғо булған үҫемлек. □ Орех водяной, рогульник, чилим (лат. Trapa natans). ■ Тик «Йәшлек» өсөн генә бер егет һыу сәтләүеген алып сығып, фотоға төшөрөргә рөхсәт бирҙе. «Йәшлек», 10 июль 2010.
ҺЫУ ТАУЫҒЫ (Р: водяной пастушок; И.: water rail; T.: su kılavuzu) и. зоол.
Көрәнһыу һыртлы, күк буҙ түшле, оҙон аяҡлы, ҡыҫҡа ҡойроҡло һыу ҡошо (сыйырсыҡтан бәләкәйерәк; томбойоҡ япраҡтары өҫтөнән йугереп йәки һыуҙа йөҙөп йөрөй). □ Водяной пастушок (лат. Rallus aquaticus). Бәләкәй һыу тауығы. Һыу тауығы себеше. Кул өҫтөндә һыу тауығы йөҙә.
ҺЫУ ТАШЫ (Р: гранит; И.: granite; crouan; T.: granit) и. диал.
Ялан шпаты һәм слюданан торған ҡаты тау тоҡомо. □ Гранит. Һыу ташынан һәйкәл. Һыу ташы сығарыу.
ҺЫУ ТИПКӘНЕ и. диал. ҡар. шәре I, 1. Сәпсек һыу типкәненән эсә. Һыу типкәне йыйылып ята. Боҙ өҫтөнә һыу типкәне сыға.
ҺЫУ ТИРМӘНЕ (Р: водяная мельница; И.: watermill; T.: su değirmeni) и.
Һыу ағымы ярҙамында хәрәкәткә килтерелә торған тирмән. □ Водяная мельница. Я XX быуаттың башында Урғаҙа буйҙарында алтын табыу эше йәйелдерелә, ике һыу тирмәне эшләй. «Атайсал», 11 июль 2014.
ҺЫУ ТӨШӨҮ (һыу төш-) ҡ. диал. ҡар. һыу инеү. һыу төшә киттеләр. ■ Кәкук саҡыра башлау менән һыу төшөргә була, тигән һынамыш бар. «Башҡортостан», 31 май 2012.
ҺЫУ ТУРҒАЙЫ (Р: оляпка; И.: dipper; T.: su karatavuğu) и. зоол.
һыу төбөнә төшөп, ем эҙләй торған ала турғай. □ Оляпка (лат. Cinclus cinclus). һыу турғайы балаһы. Һыу турғайының ҡанаты. Һыу турғайы бик оҫта сума.
ҺЫУ ҮГЕҘЕ I и. диал. ҡар. һыу буғаһы. Ваҡ һыу үгеҙе. Һыу үгеҙе ҡауырһыны. Һыу үгеҙе ҡанаты.
ҺЫУ ҮГЕҘЕ II и. миф. ҡар. һыу эйәһе.
■ Таныпта бер-бер артлы дүрт кешене һыу үгеҙе алды. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺЫУ ХУЖАҺЫ и. миф. ҡар. һыу эйәһе.
■ Кояш байығас һыу алырға кәрәк булһа, һыу хужаһынан ғәфү үтенеп, рөхсәт алып, һыу алабыҙ. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺЫУҺАҠ (һыуһағы) (Р: пруд; И.: pond; T.: gölet) и. диал. ҡар. быуа.
Һыу йыйып һаҡлау өсөн быуылған урын. □ Пруд, һыуһаҡ һыуы. һыуһаҡты таҙартыу. һыуһаҡта һыу инеү.
ҺЫУҺАҠЛАҒЫС (Р: водохранилище; И.: reservoir; T.: baraj gölü) и.
Һыу йыйып һаҡлау өсөн быуылған урын; быуа. □ Водохранилище, һыуһаҡлағыс төҙөү. Нөгөш һыуһаҡлағысы. ■ Был тирәлә йөҙҙәрсә саҡрым ерҙәрҙе баҫасаҡ һыуһаҡлағыс төҙөргә ҡарар ителгәс, бульдозерҙар байтаҡ ер ҡатламын умырғас, боронғо ҡоролмалар ҡалдыҡтары асыла ла, эш туҡтап ҡала. Г. Яҡупова. Йылғалар кимәле ҡырҡа кәмегән
701
ҺЫУ СЫСҠАНЫ (Р.: водяная крыса; И.: water voles; T.: su sıçanı) и. диал. ҡар. көшөл.
Күкшел йөнлө кимереүсе ер-һыу йәнлеге. □ Водяная крыса (лат. Aruicola terrestris). Һыу сысҡаны күреү. Һыу сысҡаны тотоу. Һыу сысҡаны йылға буйында оя яһай.
ҺЫУ СӘПСЕГЕ (Р: белая трясогузка; И.: wagtail; T.: ak kuyruksallayan) и. диал.
1. Арҡаһы аҡһыл буҙ, түше, түбәһе ҡара, ҡорһағы менән сикәһе аҡ төҫтәге сәпсек. □ Белая трясогузка (лат. Motacilla albd). Һыу сәпсеге ҡойроғо, һыу сәпсеге йомортҡаһы.
2. ҡар. һыу турғайы. Һыу сәпсеге ҡанаты. Һыу сәпсеге балаһы.
ҺЫУ СӘСКӘҺЕ (Р: лилия водяная; И.: water-lilies; T.: nilüfer) и. диал. ҡар. томбойоҡ.
Ләлә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, һыу өҫтөнә йәйелеп үҫкән эре түңәрәк япраҡлы, аҡ йәки һары төҫтәге эре сәскәле һыу үҫемлеге. □ Лилия водяная, кувшинка (лат. Nymphaea). Аҡ һыу сәскәһе. Һары һыу сәскәһе. Кул өҫтөндә матур һыу сәскәләре уҫә.
ҺЫУ СӘСӘГЕ (Р: ветряная оспа; И.: varicella; T.: suçiçeği) и.
Тән янып, һыулы сабыртҡы сығып, һытылып кибә торған йоғошло ауырыу. □ Ветряная оспа. М Йәнә бер яңылыҡ: быйыл республикала дифтерия, ҡыҙамыҡ, һыу сәсәге кеуек ауырыуҙар тулыһынса юғалған икән. «Йәшлек», 8 декабрь 2009.
ҺЫУ СӘТЛӘҮЕГЕ (Р: орех водяной; И.: water caltrop; T.: göl kestanesi) и. бот.
һыу ятҡылыҡтарында үҫкән, ашарға яраҡлы орлоғо булған үҫемлек. □ Орех водяной, рогульник, чилим (лат. Trapa natans). ■ Тик «Йәшлек» өсөн генә бер егет һыу сәтләүеген алып сығып, фотоға төшөрөргә рөхсәт бирҙе. «Йәшлек», 10 июль 2010.
ҺЫУ ТАУЫҒЫ (Р: водяной пастушок; И.: water rail; T.: su kılavuzu) и. зоол.
Көрәнһыу һыртлы, күк буҙ түшле, оҙон аяҡлы, ҡыҫҡа ҡойроҡло һыу ҡошо (сыйырсыҡтан бәләкәйерәк; томбойоҡ япраҡтары өҫтөнән йугереп йәки һыуҙа йөҙөп йөрөй). □ Водяной пастушок (лат. Rallus aquaticus). Бәләкәй һыу тауығы. Һыу тауығы себеше. Кул өҫтөндә һыу тауығы йөҙә.
ҺЫУ ТАШЫ (Р: гранит; И.: granite; crouan; T.: granit) и. диал.
Ялан шпаты һәм слюданан торған ҡаты тау тоҡомо. □ Гранит. Һыу ташынан һәйкәл. Һыу ташы сығарыу.
ҺЫУ ТИПКӘНЕ и. диал. ҡар. шәре I, 1. Сәпсек һыу типкәненән эсә. Һыу типкәне йыйылып ята. Боҙ өҫтөнә һыу типкәне сыға.
ҺЫУ ТИРМӘНЕ (Р: водяная мельница; И.: watermill; T.: su değirmeni) и.
Һыу ағымы ярҙамында хәрәкәткә килтерелә торған тирмән. □ Водяная мельница. Я XX быуаттың башында Урғаҙа буйҙарында алтын табыу эше йәйелдерелә, ике һыу тирмәне эшләй. «Атайсал», 11 июль 2014.
ҺЫУ ТӨШӨҮ (һыу төш-) ҡ. диал. ҡар. һыу инеү. һыу төшә киттеләр. ■ Кәкук саҡыра башлау менән һыу төшөргә була, тигән һынамыш бар. «Башҡортостан», 31 май 2012.
ҺЫУ ТУРҒАЙЫ (Р: оляпка; И.: dipper; T.: su karatavuğu) и. зоол.
һыу төбөнә төшөп, ем эҙләй торған ала турғай. □ Оляпка (лат. Cinclus cinclus). һыу турғайы балаһы. Һыу турғайының ҡанаты. Һыу турғайы бик оҫта сума.
ҺЫУ ҮГЕҘЕ I и. диал. ҡар. һыу буғаһы. Ваҡ һыу үгеҙе. Һыу үгеҙе ҡауырһыны. Һыу үгеҙе ҡанаты.
ҺЫУ ҮГЕҘЕ II и. миф. ҡар. һыу эйәһе.
■ Таныпта бер-бер артлы дүрт кешене һыу үгеҙе алды. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺЫУ ХУЖАҺЫ и. миф. ҡар. һыу эйәһе.
■ Кояш байығас һыу алырға кәрәк булһа, һыу хужаһынан ғәфү үтенеп, рөхсәт алып, һыу алабыҙ. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺЫУҺАҠ (һыуһағы) (Р: пруд; И.: pond; T.: gölet) и. диал. ҡар. быуа.
Һыу йыйып һаҡлау өсөн быуылған урын. □ Пруд, һыуһаҡ һыуы. һыуһаҡты таҙартыу. һыуһаҡта һыу инеү.
ҺЫУҺАҠЛАҒЫС (Р: водохранилище; И.: reservoir; T.: baraj gölü) и.
Һыу йыйып һаҡлау өсөн быуылған урын; быуа. □ Водохранилище, һыуһаҡлағыс төҙөү. Нөгөш һыуһаҡлағысы. ■ Был тирәлә йөҙҙәрсә саҡрым ерҙәрҙе баҫасаҡ һыуһаҡлағыс төҙөргә ҡарар ителгәс, бульдозерҙар байтаҡ ер ҡатламын умырғас, боронғо ҡоролмалар ҡалдыҡтары асыла ла, эш туҡтап ҡала. Г. Яҡупова. Йылғалар кимәле ҡырҡа кәмегән
701