Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 706
Поиск по словарям
ҺЫУЫНЫУ
сыныҡтыра, ҡаҙаҡтар йугереш дөйәләрен кунектерә. 3. Ураҡсин.
2. кусм. Ҡыҙышҡан хәлдән ҡайтарыу; һүрелдереү. □ Остужать. Теләкте һыуындырыу. Я Низам әфәнде! - тип Бәпәнәй яндырайланған хаттатты һыуындырырға тырышты. Б. Рафиҡов.
%, кусм. Күңелен ҡайтарыу. □ Остудить. Кешене уҙеңдән һыуындырыу. Я Фатиманы Сөнәғәттән һыуындырыу өсөн Талха ялған хәбәр таратты. Ж. Кейекбаев.
4. Һөйгән кешенән биҙҙереү. □ Отталкивать. Я Егет ҡыҙҙан тиктән һыуына башлаған, яратмай башлаған, тегене һыуындырғандар. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺЫУЫНЫУ (һыуын-) ҡ.
1. ҡайт. ҡар. һыуыу, возвр. от һыуыу. Тышҡа сығып, һыуынып инеу. Я Турысай ҙа һыуынып өлгөргән, ҡамытын һыпырып уны тышаны ла, тула сәкмәнен йәйеп ебәреп, [Мөлөк] тамаҡ алырға ултырҙы. Т. Хәйбуллин.
2. кусм. Ярһыған, ҡыҙған хәлдән ҡайтыу; тынысланыу. □ Успокоиться. В Мырҙабай ҙа, булып уткән хәлдән айнып, һыуына башлағайны, шикелле, теле яңынан асылды. Н. Мусин.
3. кусм. Ҡыҙыу эш-хәрәкәттән ҡайтыу; һүрелеү. □ Остыть. Я Ул арала баҙар һыуына, тарала башлай. Әкиәттән.
4. кусм. Күңел ҡайтыу; һүрелеү. □ Охладевать, остывать к кому, чему. Бер-береңдән һыуыныу. Кешенән һыуыныу. Эштән һыуыныу. ■ Кырағайҙың ошондай тиҫкәрелеге өсөн, курәһең, тора-бара хужабикә уға бөтөнләй һыуынды, хатта иғтибар ҙа итмәй башланы. Й. Мостафин. Тамирҙың былай тыныс ҡына ҡаршы алыуы Фәхриҙе бер талай һыуындыра төштө. Б. Бикбай.
5. диал. ҡар. һыуыу. Сәй һыуынды. Мейес һыуынды. Өй һыуынды. Я Әле һыуынырға өлгөрөп етмәгән сентябрь куге, алыҫтан куренгән төнгө ҡала уттары һымаҡ, уҙенә йәлеп итеп тора ине. И. Абдуллин. Өҫтәлдә һыуынып бөткән аш менән бер телем икмәк тора. Ғ. Лоҡманов. • Бешкәнсе туҙгән, һыуынғанса улгән. Мәҡәл.
ҺЫУЫНЫШЫУ (һыуыныш-) ҡ. урт. ҡар. һыуыныу 1,3. взаимн. от һыуыныу 1,
3. Һыуынышып бөтөу.
ҺЫУЫР I (Р: байбаҡ; И.: marmot; Т.: marmot) и. зоол.
Тейен һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, өң ҡаҙып йәшәй, ҡыш йоҡлай торған кимереүсе йәнлек. □ Байбак, сурок. / Байбачий, сурочий (лат. Marmota bobak). Һыуыр өңө. ■ Бер-ике урында [Тимербай] кәртә селтәрен йунәтеп бәйләне, аласығының ишеген нығытты, текә битләугә кутәрелеп, уҙ хәстәрҙәре менән сабышыусы һыуырҙарға ҡарап торҙо. Б. Рафиҡов. Куктә ғорур бөркөттәр өйрәлә, ерҙә һыуырҙар йугерешә, эргәлә генә төлкөләр уйнай. «Көнгәк», 7 июнь 2012. • Куп һыуыр өң ҡаҙмаҫ, өң ҡаҙһа ла, киң ҡаҙмаҫ. Әйтем.
ҺЫУЫР II (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Үҫәргән, ҡыпсаҡ ҡәбиләләренә ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племён усерган, кыпчак. Һыуыр башҡорто. Һыуырҙарҙың ерҙәре, һыуырҙарға килен булып төшөу.
ҺЫУЫРЛЫ (Р: сурочий; И.: having marmots; Т: marmot) с.
һыуыры булған. □ Сурочий, сурковый. Һыуырлы may.
ҺЫУЫРЫУ (һыуыр-) ҡ. ҡар. һурыу. Я Кәләмбай оҙон тула сәкмәненең ҡыҫтырып ҡуйған салғыйын билғауынан һыуырҙы. Т. Хәйбуллин.
ҺЫУЫТҠЫС I (Р: холодильник; И.: refrigerator; T: buzdolabı) и.
Тиҙ боҙола торған ашамлыҡтарҙы һаҡлау өсөн яһалма рәүештә түбән температура булдырылған махсус ҡоролма. □ Холодильник, охладитель. Итте һыуытҡысҡа һалыу. Я Өй йыйыштырып бөткәс, уҙендә ниндәйҙер хәлһеҙлек, арыу тойһа ла, Гөлнара һыуытҡыстан иретергә алып ҡуйған итен турап, шуны тартырға тотондо. Н. Мусин. Был ҙур һыуытҡысты уткән йыл район-ара ярышта еңеусе булғаны өсөн алғайны Фән. Ф. Чанышева.
ҺЫУЫТҠЫС II (Р: холодильный; И.: refrigerant; T: soğutucu) с.
706
сыныҡтыра, ҡаҙаҡтар йугереш дөйәләрен кунектерә. 3. Ураҡсин.
2. кусм. Ҡыҙышҡан хәлдән ҡайтарыу; һүрелдереү. □ Остужать. Теләкте һыуындырыу. Я Низам әфәнде! - тип Бәпәнәй яндырайланған хаттатты һыуындырырға тырышты. Б. Рафиҡов.
%, кусм. Күңелен ҡайтарыу. □ Остудить. Кешене уҙеңдән һыуындырыу. Я Фатиманы Сөнәғәттән һыуындырыу өсөн Талха ялған хәбәр таратты. Ж. Кейекбаев.
4. Һөйгән кешенән биҙҙереү. □ Отталкивать. Я Егет ҡыҙҙан тиктән һыуына башлаған, яратмай башлаған, тегене һыуындырғандар. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺЫУЫНЫУ (һыуын-) ҡ.
1. ҡайт. ҡар. һыуыу, возвр. от һыуыу. Тышҡа сығып, һыуынып инеу. Я Турысай ҙа һыуынып өлгөргән, ҡамытын һыпырып уны тышаны ла, тула сәкмәнен йәйеп ебәреп, [Мөлөк] тамаҡ алырға ултырҙы. Т. Хәйбуллин.
2. кусм. Ярһыған, ҡыҙған хәлдән ҡайтыу; тынысланыу. □ Успокоиться. В Мырҙабай ҙа, булып уткән хәлдән айнып, һыуына башлағайны, шикелле, теле яңынан асылды. Н. Мусин.
3. кусм. Ҡыҙыу эш-хәрәкәттән ҡайтыу; һүрелеү. □ Остыть. Я Ул арала баҙар һыуына, тарала башлай. Әкиәттән.
4. кусм. Күңел ҡайтыу; һүрелеү. □ Охладевать, остывать к кому, чему. Бер-береңдән һыуыныу. Кешенән һыуыныу. Эштән һыуыныу. ■ Кырағайҙың ошондай тиҫкәрелеге өсөн, курәһең, тора-бара хужабикә уға бөтөнләй һыуынды, хатта иғтибар ҙа итмәй башланы. Й. Мостафин. Тамирҙың былай тыныс ҡына ҡаршы алыуы Фәхриҙе бер талай һыуындыра төштө. Б. Бикбай.
5. диал. ҡар. һыуыу. Сәй һыуынды. Мейес һыуынды. Өй һыуынды. Я Әле һыуынырға өлгөрөп етмәгән сентябрь куге, алыҫтан куренгән төнгө ҡала уттары һымаҡ, уҙенә йәлеп итеп тора ине. И. Абдуллин. Өҫтәлдә һыуынып бөткән аш менән бер телем икмәк тора. Ғ. Лоҡманов. • Бешкәнсе туҙгән, һыуынғанса улгән. Мәҡәл.
ҺЫУЫНЫШЫУ (һыуыныш-) ҡ. урт. ҡар. һыуыныу 1,3. взаимн. от һыуыныу 1,
3. Һыуынышып бөтөу.
ҺЫУЫР I (Р: байбаҡ; И.: marmot; Т.: marmot) и. зоол.
Тейен һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, өң ҡаҙып йәшәй, ҡыш йоҡлай торған кимереүсе йәнлек. □ Байбак, сурок. / Байбачий, сурочий (лат. Marmota bobak). Һыуыр өңө. ■ Бер-ике урында [Тимербай] кәртә селтәрен йунәтеп бәйләне, аласығының ишеген нығытты, текә битләугә кутәрелеп, уҙ хәстәрҙәре менән сабышыусы һыуырҙарға ҡарап торҙо. Б. Рафиҡов. Куктә ғорур бөркөттәр өйрәлә, ерҙә һыуырҙар йугерешә, эргәлә генә төлкөләр уйнай. «Көнгәк», 7 июнь 2012. • Куп һыуыр өң ҡаҙмаҫ, өң ҡаҙһа ла, киң ҡаҙмаҫ. Әйтем.
ҺЫУЫР II (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Үҫәргән, ҡыпсаҡ ҡәбиләләренә ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племён усерган, кыпчак. Һыуыр башҡорто. Һыуырҙарҙың ерҙәре, һыуырҙарға килен булып төшөу.
ҺЫУЫРЛЫ (Р: сурочий; И.: having marmots; Т: marmot) с.
һыуыры булған. □ Сурочий, сурковый. Һыуырлы may.
ҺЫУЫРЫУ (һыуыр-) ҡ. ҡар. һурыу. Я Кәләмбай оҙон тула сәкмәненең ҡыҫтырып ҡуйған салғыйын билғауынан һыуырҙы. Т. Хәйбуллин.
ҺЫУЫТҠЫС I (Р: холодильник; И.: refrigerator; T: buzdolabı) и.
Тиҙ боҙола торған ашамлыҡтарҙы һаҡлау өсөн яһалма рәүештә түбән температура булдырылған махсус ҡоролма. □ Холодильник, охладитель. Итте һыуытҡысҡа һалыу. Я Өй йыйыштырып бөткәс, уҙендә ниндәйҙер хәлһеҙлек, арыу тойһа ла, Гөлнара һыуытҡыстан иретергә алып ҡуйған итен турап, шуны тартырға тотондо. Н. Мусин. Был ҙур һыуытҡысты уткән йыл район-ара ярышта еңеусе булғаны өсөн алғайны Фән. Ф. Чанышева.
ҺЫУЫТҠЫС II (Р: холодильный; И.: refrigerant; T: soğutucu) с.
706