Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 709
Поиск по словарям
ҺӘЙБӘТ
Кемгәлер ниндәйҙер тантана уңайы менән хөрмәтләп бирелгән нәмә; бүләк. □ Подарок, дар. Һәҙиә биреу. Һәҙиә алыу. Я Ә Ҡамса... Бутәне булманы ла, яҙмыш уға [Мөнирәгә] шул һәҙиәһен генә инселәгән икән. Р. Камал.
ҺӘҘӘП (һәҙәбе) [ғәр. и. ҡар.
һиҙәп. Һәҙәп тағыу. Һәҙәпте эләктереу. ■ һәҙәпһеҙ һиҙәп булмаҫ, сәбәпһеҙ эш булмаҫ - китте тағы Тасимов Санкт-Петер-бургтың уҙенә. Ғ. Хөсәйенов. Факиһа әбей уларға турбаш һикелә ятҡан еренән яҫтығы аҫтынан алып уҙ ҡулы менән бәпес буләктәре өләште: ҡыҙ балаларға бәләкәй тушелдеректер, һәҙәптер, йөҙөктөр, тишекле тәңкәлер, ир балаларға ыңырбау бирҙе. Ж. Кейекбаев.
ҺӘЖҮ [ғәр.з^А] (Р.: сатира; И.: satire; Т: hicviye) и. иҫк. кит.
Ысынбарлыҡтағы етешһеҙлектәрҙән әсе көлөп, уларҙы фашлап яҙылған әҫәр; сатира. □ Сатира. Я Кеше уҙ тормошонда һәр ваҡыт етдиәт менән генә лә йәшәй алмай. Шаярыу, уйын һуҙ, һәжуләрҙе лә теләй. Т. Йәнәби. Урынһыҙ ҡулланған һәжу ул һуҙҙәреңдең мәғәнәһен генә ашай,- тип әйтте лә һалды [Ғимай]. И. Насыри.
ҺӘЖҮИ [ғәр. (Р: сатирический; И.: satirical; T.: hiciv) с. иҫк. кит.
Әсе көлкөлө; сатирик. □ Сатирический. Я Ул уҙ шиғырҙары, мәҫәлдәре, һәжуи фельетондары менән эшселәр, крәҫтиәндәр, хеҙмәткәрҙәр менән иркен һөйләшә ала. М. Тажи.
ҺӘЖҮМ [ғәр. и. иҫк. кит. ҡар.
һәжүи. Һәжум әҫәр. Һәжум шиғыр, һәжум хикәйә.
ҺӘЗАР I [фарс-jljA] һ. иҫк. кит. ҡар. мең. Я Мин был ҡарыйҙың зирәклегенә һәзар афариндаруҡыным. «Башҡорт шәжәрәләре».
ҺӘЗАР II [rap.jljA] и. иҫк. кит. ҡар. һандуғас. Я Ҡарға, ҡоҙғон ташлаһалар йыртҡыслыҡты, шатлыҡ менән һайрар ине һәзар дастан. С. Яҡшығолов.
ҺӘЗЕЛ [ғәр. JjA] (Р: шутка; И.: joke; jest; T: şaka) и. иҫк. кит.
Шаян һүҙ. □ Шутка, юмор. Я Ҡуп курҙек ҡәбер ҡаҙған егеттәрҙе, араһында һәзел, уйын тулып ятыр. М. Аҡмулла.
ҺӘЗЛӘҮ (һәзлә-) (Р: блестеть; И.: shine; T.: pırıldamak) ҡ. диал.
Ялт итеп балҡыу, нур сәсеү; ялтырау. □ Блестеть. Һөзләп торөу. һәзләп китеу. Эттең куҙҙәре һәзләп тора ине.
ҺӘЙ (Р: ай да!; И.: wow!; good for you!; T: hayda!) ымл.
1. һоҡланған кеүек хис-тойғоно белдереп әйтелгән һүҙ. □ Ай да! Ах! (выражает похвалу, одобрение, изумление), һәй, ниндәй матур! Я һәй, ғумерҙәр! Һәй, ҡыҙыҡ, кургәс мине тайҙар, ҡолондар өркәләр. Ш. Бабич. һәй, аҡыллы бисә булды инде [Алдарбайҙың] Ғөлйөҙөмө! Н. Мусин.
2. Үкенгән кеүек хис-тойғоно белдереп әйтелгән һүҙ. □ Ах, ох (выражает сожаление). Һәй, был ғумерҙәрҙең тиҙ уҙыуҙары! Һәй, ҡайҙа икән йәш саҡтар. Я Һәй, һуҙгә мауығып, ҡунаҡҡа сәй яһарға ла онотоп ҡуйғанмын бит, - тине Кинйәбикә һәм Иҫәнбирҙиндең сынаяғына урелде. Ә. Вәли.
3. Иҫ китмәгән, ғәмһеҙ ҡараған, анһатҡа һанаған кеүек мөнәсәбәтте белдереп әйтелгән һүҙ. □ Фу (выражает пренебрежительное отношение). Я [Рәхим:] һәй, әсәй, бер мәшәҡәте лә юҡ уның. Ф. Иҫәнғолов. [Арғынбаев - Мәйсәрәгә:]һәй, ҡуй әле, ҡатын, шул мунса-фәләнеңде. Р. Ғабдрахманов. Һәй, эшме ни инде шул бесән әйләндереу, тип уйлайым куңелемдән. Н. Мусин.
4. Йылҡы малын ҡыуалағанда әйтелгән һүҙ. □ Междометие, побуждающее лошадь к действию, һәй, - тип айғырҙы ҡыуаланы.
5. Йырҙарҙа тойғоно көсәйтеү, көй күтәреү өсөн ҡулланыла. □ Употребляется как связующее слово в песнях. Я Һәй, дуҫтарым, дуҫтарым, дуҫтарым, дуҫ-иштәрем. Йырҙан.
6. Өндәшеү ымлығы. □ Эй (междометие-обращение). Я Һәй, анра бәрәндәр, - тине Әхмәди, бөтәһенә лә төбәп. Ж. Кейекбаев. һәй, көтөуселәр! - тип ҡысҡырып ебәрҙе бай. Легенданан. Катерҙың йылға уртаһынан тантаналы рәуештә йөҙөуен кургәс, өлкән йәштәге кешенең дә ҡул болғайһы, бала саҡтағы кеуек «һәй-ә-әй» тип ҡысҡырғыһы килеп ҡуялыр. «Башҡортостан», 27 июнь 2012.
ҺӘЙБӘТ I [ғәр. 4__uA] (Р: хороший; И.:
fine; T.: iyi) с.
709
Кемгәлер ниндәйҙер тантана уңайы менән хөрмәтләп бирелгән нәмә; бүләк. □ Подарок, дар. Һәҙиә биреу. Һәҙиә алыу. Я Ә Ҡамса... Бутәне булманы ла, яҙмыш уға [Мөнирәгә] шул һәҙиәһен генә инселәгән икән. Р. Камал.
ҺӘҘӘП (һәҙәбе) [ғәр. и. ҡар.
һиҙәп. Һәҙәп тағыу. Һәҙәпте эләктереу. ■ һәҙәпһеҙ һиҙәп булмаҫ, сәбәпһеҙ эш булмаҫ - китте тағы Тасимов Санкт-Петер-бургтың уҙенә. Ғ. Хөсәйенов. Факиһа әбей уларға турбаш һикелә ятҡан еренән яҫтығы аҫтынан алып уҙ ҡулы менән бәпес буләктәре өләште: ҡыҙ балаларға бәләкәй тушелдеректер, һәҙәптер, йөҙөктөр, тишекле тәңкәлер, ир балаларға ыңырбау бирҙе. Ж. Кейекбаев.
ҺӘЖҮ [ғәр.з^А] (Р.: сатира; И.: satire; Т: hicviye) и. иҫк. кит.
Ысынбарлыҡтағы етешһеҙлектәрҙән әсе көлөп, уларҙы фашлап яҙылған әҫәр; сатира. □ Сатира. Я Кеше уҙ тормошонда һәр ваҡыт етдиәт менән генә лә йәшәй алмай. Шаярыу, уйын һуҙ, һәжуләрҙе лә теләй. Т. Йәнәби. Урынһыҙ ҡулланған һәжу ул һуҙҙәреңдең мәғәнәһен генә ашай,- тип әйтте лә һалды [Ғимай]. И. Насыри.
ҺӘЖҮИ [ғәр. (Р: сатирический; И.: satirical; T.: hiciv) с. иҫк. кит.
Әсе көлкөлө; сатирик. □ Сатирический. Я Ул уҙ шиғырҙары, мәҫәлдәре, һәжуи фельетондары менән эшселәр, крәҫтиәндәр, хеҙмәткәрҙәр менән иркен һөйләшә ала. М. Тажи.
ҺӘЖҮМ [ғәр. и. иҫк. кит. ҡар.
һәжүи. Һәжум әҫәр. Һәжум шиғыр, һәжум хикәйә.
ҺӘЗАР I [фарс-jljA] һ. иҫк. кит. ҡар. мең. Я Мин был ҡарыйҙың зирәклегенә һәзар афариндаруҡыным. «Башҡорт шәжәрәләре».
ҺӘЗАР II [rap.jljA] и. иҫк. кит. ҡар. һандуғас. Я Ҡарға, ҡоҙғон ташлаһалар йыртҡыслыҡты, шатлыҡ менән һайрар ине һәзар дастан. С. Яҡшығолов.
ҺӘЗЕЛ [ғәр. JjA] (Р: шутка; И.: joke; jest; T: şaka) и. иҫк. кит.
Шаян һүҙ. □ Шутка, юмор. Я Ҡуп курҙек ҡәбер ҡаҙған егеттәрҙе, араһында һәзел, уйын тулып ятыр. М. Аҡмулла.
ҺӘЗЛӘҮ (һәзлә-) (Р: блестеть; И.: shine; T.: pırıldamak) ҡ. диал.
Ялт итеп балҡыу, нур сәсеү; ялтырау. □ Блестеть. Һөзләп торөу. һәзләп китеу. Эттең куҙҙәре һәзләп тора ине.
ҺӘЙ (Р: ай да!; И.: wow!; good for you!; T: hayda!) ымл.
1. һоҡланған кеүек хис-тойғоно белдереп әйтелгән һүҙ. □ Ай да! Ах! (выражает похвалу, одобрение, изумление), һәй, ниндәй матур! Я һәй, ғумерҙәр! Һәй, ҡыҙыҡ, кургәс мине тайҙар, ҡолондар өркәләр. Ш. Бабич. һәй, аҡыллы бисә булды инде [Алдарбайҙың] Ғөлйөҙөмө! Н. Мусин.
2. Үкенгән кеүек хис-тойғоно белдереп әйтелгән һүҙ. □ Ах, ох (выражает сожаление). Һәй, был ғумерҙәрҙең тиҙ уҙыуҙары! Һәй, ҡайҙа икән йәш саҡтар. Я Һәй, һуҙгә мауығып, ҡунаҡҡа сәй яһарға ла онотоп ҡуйғанмын бит, - тине Кинйәбикә һәм Иҫәнбирҙиндең сынаяғына урелде. Ә. Вәли.
3. Иҫ китмәгән, ғәмһеҙ ҡараған, анһатҡа һанаған кеүек мөнәсәбәтте белдереп әйтелгән һүҙ. □ Фу (выражает пренебрежительное отношение). Я [Рәхим:] һәй, әсәй, бер мәшәҡәте лә юҡ уның. Ф. Иҫәнғолов. [Арғынбаев - Мәйсәрәгә:]һәй, ҡуй әле, ҡатын, шул мунса-фәләнеңде. Р. Ғабдрахманов. Һәй, эшме ни инде шул бесән әйләндереу, тип уйлайым куңелемдән. Н. Мусин.
4. Йылҡы малын ҡыуалағанда әйтелгән һүҙ. □ Междометие, побуждающее лошадь к действию, һәй, - тип айғырҙы ҡыуаланы.
5. Йырҙарҙа тойғоно көсәйтеү, көй күтәреү өсөн ҡулланыла. □ Употребляется как связующее слово в песнях. Я Һәй, дуҫтарым, дуҫтарым, дуҫтарым, дуҫ-иштәрем. Йырҙан.
6. Өндәшеү ымлығы. □ Эй (междометие-обращение). Я Һәй, анра бәрәндәр, - тине Әхмәди, бөтәһенә лә төбәп. Ж. Кейекбаев. һәй, көтөуселәр! - тип ҡысҡырып ебәрҙе бай. Легенданан. Катерҙың йылға уртаһынан тантаналы рәуештә йөҙөуен кургәс, өлкән йәштәге кешенең дә ҡул болғайһы, бала саҡтағы кеуек «һәй-ә-әй» тип ҡысҡырғыһы килеп ҡуялыр. «Башҡортостан», 27 июнь 2012.
ҺӘЙБӘТ I [ғәр. 4__uA] (Р: хороший; И.:
fine; T.: iyi) с.
709