Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 719
Поиск по словарям
ҺӘП БУЛЫУ
3. миф. Ыңғай йәки кире семантикаға эйә булған мифлаштырылған предмет. □ Вилы (острый предмет, имеет как положительную, так и отрицательную семантику). ■ Ҡатыны бала тапҡанда, ир һәнәк, бысаҡ, ҡайсы кеуек әйберҙәр тотмаҫҡа тейеш, балаға зыян була. «Башҡорт мифологияһы»нан.
Ф Һәнәк һорағанға кәрәк (йәки балта) биреү яңылыш хәбәр һөйләү, бер нәмә тураһында һүҙ барғанда икенсене һөйләү. □ соотв. Я ему - про Фому, а он мне - про Ерёму.
ҺӘНӘК САТАҺЫ (Р.: развилина у вил; И.: crotch; T: yaba çatalı) и. миф.
һәнәктең һабынан айырылып киткән тармаҡтары. □ Развилина у вил (мифологизированная часть вил, используется как отгонное средство). Н һәнәк сатаһын һындырһаң, убырҙың көсө бөтә, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы » нан.
ҺӘНӘКСЕЛӘР (Р: вилочники; И.: peasant rioters; T: 1918-1920 yy. ihtilala katılan köylüler) и. map.
1918-1920 йылдарҙа совет власына ҡаршы сыҡҡан крәҫтиәндәр. □ Вилочники (участники мятежа в 1918-1920 гг.). Һәнәкселәр яуы. ■ Тиҙҙән Туймазы һәм Топорнино (Кушнаренко ) яҡтарынан килгән Ҡыҙыл Армия частары һәнәкселәрҙе туҙҙырып ташланы. Ә. Байрамов. Һәнәкселәрҙең төп штабы урынлашҡан Баҡалыла был көндәрҙә ысын мәхшәр ине. В. Исхаҡов.
ҺӘНӘК-ТЫРМА (Р: вилы и грабли; И.: pitchforks and rakes; T.: yaba ve tırmık) u. йыйн.
Бесән йыйыу өсөн эш ҡоралдары. □ Вилы и грабли. ■ Кешеләрҙән артта һәнәк-тырмалары, ҡаралтылары һәм башҡа нәмәләр тейәлеуле ылауҙар эйәрҙе. Я. Хамматов. Эшкә ингән бөтә кеше салғы тотоп, һәнәк-тырма өҫтөрәп әрәмәлектәргә таралды. Г. Яҡупова.
ҺӘНӘСӘ (Р: маленькие сани; И.: small sledge; T.: küçük kızak) и. диал.
Бәләкәй сана. □ Маленькие сани. Ағас һәнәсә. Һәнәсә менән һойрәу. Һәнәсә менән йөк ташыу, һәнәсәгә ултырыу.
ҺӘҢГЕЛСӘК (һәңгелсәге) (Р: тонкая, длинная, гибкая деревянная палка для навешивания колыбели; И.: pole for hanging up a cradle; T.: beşik asası) и.
1. Сәңгелдәк элә торған нәҙек оҙон, шыйыҡ, һығылма ағас. □ Тонкая, длинная, гибкая деревянная палка для навешивания колыбели. Һәңгелсәккә элеу. Һәңгелсәк ҡуйыу. Һәңгелсәккә сәңгелдәк элеу.
2. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңгелсәкбәуетеу. Һәңгелсәккә һалыу. Бала һәңгелсәктә ята.
ҺӘҢГЕРСӘК (һәңгерсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңгерсәк бәуетеу. Һәңгерсәккә һалыу.
ҺӘҢГҮРСӘК (һәңгүрсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңгурсәкэлеу. һәңгурсәк бәуетеу. Һәңгурсәккә һалыу.
ҺӘҢГӘҮ (Р: тупой; И.: stupid; T: aptal) с. диал. ҡар. аңра.
Тейешенсә уйлау, фекер йөрөтөү һәләтенән мәхрүм; аҡылы самалы. □ Тупой. һәңгәу кеше. Һәңгәу бала. Һәңгәу уҡыусы. Һәңгәу ҡарт.
ҺӘҢГӘҮЛӘНЕҮ (һәңгәүлән-) (Р: отупеть; И.: become stupid; T: aptallaşmak) ҡ. диал.
Аңраланыу, иҫәңгерәү. □ Отупеть, һәң-гәуләнеп йөрөу. Һәңгәуләнә башлау. Һәңгәу-ләнеп йөрөйһөң шунда.
ҺӘҢЕРСӘК (һәңерсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк, һәңерсәк элеу. һәңерсәк бәуетеу. һәңерсәккә һалыу.
ҺӘҢКӘҮ (Р: тупой; И.: slow of wit; foolish; T: aptal) с. диал. ҡар. аңра.
Тейешенсә уйлау, фекер йөрөтөү һәләтенән мәхрүм; аҡылы самалы. □ Тупой, һәңкәу кеше.
ҺӘҢӘРСӘК (һәңәрсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңәрсәк элеу. Һәңәрсәк бәуетеу. Һәңәрсәккә һалыу.
ҺӘП (Р: подражание звуку вдоха; И.: breath imitating sound; T: nefes alma sesi) оҡш.
Һулышты эскә алыуҙы белдергән һүҙ. □ Подражание звуку вдоха. ■ Таң атҡансы юйылдыҡ, һәп! - тигән саҡта, башҡа бөтә ҡыҙҙар ҙа «һәп» тинеләр ҙә тындылар. 3. Биишева.
ҺӘП БУЛЫУ (һәп бул-) (Р: исчезнуть; И.: disappear; T: yok olmak) ҡ.
Юҡ булыу. □ Исчезнуть. ■ Кук буре йәшел болонда ҡамыш-курән араһына инеп һәп булған. Й. Солтанов.
719
3. миф. Ыңғай йәки кире семантикаға эйә булған мифлаштырылған предмет. □ Вилы (острый предмет, имеет как положительную, так и отрицательную семантику). ■ Ҡатыны бала тапҡанда, ир һәнәк, бысаҡ, ҡайсы кеуек әйберҙәр тотмаҫҡа тейеш, балаға зыян була. «Башҡорт мифологияһы»нан.
Ф Һәнәк һорағанға кәрәк (йәки балта) биреү яңылыш хәбәр һөйләү, бер нәмә тураһында һүҙ барғанда икенсене һөйләү. □ соотв. Я ему - про Фому, а он мне - про Ерёму.
ҺӘНӘК САТАҺЫ (Р.: развилина у вил; И.: crotch; T: yaba çatalı) и. миф.
һәнәктең һабынан айырылып киткән тармаҡтары. □ Развилина у вил (мифологизированная часть вил, используется как отгонное средство). Н һәнәк сатаһын һындырһаң, убырҙың көсө бөтә, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы » нан.
ҺӘНӘКСЕЛӘР (Р: вилочники; И.: peasant rioters; T: 1918-1920 yy. ihtilala katılan köylüler) и. map.
1918-1920 йылдарҙа совет власына ҡаршы сыҡҡан крәҫтиәндәр. □ Вилочники (участники мятежа в 1918-1920 гг.). Һәнәкселәр яуы. ■ Тиҙҙән Туймазы һәм Топорнино (Кушнаренко ) яҡтарынан килгән Ҡыҙыл Армия частары һәнәкселәрҙе туҙҙырып ташланы. Ә. Байрамов. Һәнәкселәрҙең төп штабы урынлашҡан Баҡалыла был көндәрҙә ысын мәхшәр ине. В. Исхаҡов.
ҺӘНӘК-ТЫРМА (Р: вилы и грабли; И.: pitchforks and rakes; T.: yaba ve tırmık) u. йыйн.
Бесән йыйыу өсөн эш ҡоралдары. □ Вилы и грабли. ■ Кешеләрҙән артта һәнәк-тырмалары, ҡаралтылары һәм башҡа нәмәләр тейәлеуле ылауҙар эйәрҙе. Я. Хамматов. Эшкә ингән бөтә кеше салғы тотоп, һәнәк-тырма өҫтөрәп әрәмәлектәргә таралды. Г. Яҡупова.
ҺӘНӘСӘ (Р: маленькие сани; И.: small sledge; T.: küçük kızak) и. диал.
Бәләкәй сана. □ Маленькие сани. Ағас һәнәсә. Һәнәсә менән һойрәу. Һәнәсә менән йөк ташыу, һәнәсәгә ултырыу.
ҺӘҢГЕЛСӘК (һәңгелсәге) (Р: тонкая, длинная, гибкая деревянная палка для навешивания колыбели; И.: pole for hanging up a cradle; T.: beşik asası) и.
1. Сәңгелдәк элә торған нәҙек оҙон, шыйыҡ, һығылма ағас. □ Тонкая, длинная, гибкая деревянная палка для навешивания колыбели. Һәңгелсәккә элеу. Һәңгелсәк ҡуйыу. Һәңгелсәккә сәңгелдәк элеу.
2. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңгелсәкбәуетеу. Һәңгелсәккә һалыу. Бала һәңгелсәктә ята.
ҺӘҢГЕРСӘК (һәңгерсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңгерсәк бәуетеу. Һәңгерсәккә һалыу.
ҺӘҢГҮРСӘК (һәңгүрсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңгурсәкэлеу. һәңгурсәк бәуетеу. Һәңгурсәккә һалыу.
ҺӘҢГӘҮ (Р: тупой; И.: stupid; T: aptal) с. диал. ҡар. аңра.
Тейешенсә уйлау, фекер йөрөтөү һәләтенән мәхрүм; аҡылы самалы. □ Тупой. һәңгәу кеше. Һәңгәу бала. Һәңгәу уҡыусы. Һәңгәу ҡарт.
ҺӘҢГӘҮЛӘНЕҮ (һәңгәүлән-) (Р: отупеть; И.: become stupid; T: aptallaşmak) ҡ. диал.
Аңраланыу, иҫәңгерәү. □ Отупеть, һәң-гәуләнеп йөрөу. Һәңгәуләнә башлау. Һәңгәу-ләнеп йөрөйһөң шунда.
ҺӘҢЕРСӘК (һәңерсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк, һәңерсәк элеу. һәңерсәк бәуетеу. һәңерсәккә һалыу.
ҺӘҢКӘҮ (Р: тупой; И.: slow of wit; foolish; T: aptal) с. диал. ҡар. аңра.
Тейешенсә уйлау, фекер йөрөтөү һәләтенән мәхрүм; аҡылы самалы. □ Тупой, һәңкәу кеше.
ҺӘҢӘРСӘК (һәңәрсәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Һәңәрсәк элеу. Һәңәрсәк бәуетеу. Һәңәрсәккә һалыу.
ҺӘП (Р: подражание звуку вдоха; И.: breath imitating sound; T: nefes alma sesi) оҡш.
Һулышты эскә алыуҙы белдергән һүҙ. □ Подражание звуку вдоха. ■ Таң атҡансы юйылдыҡ, һәп! - тигән саҡта, башҡа бөтә ҡыҙҙар ҙа «һәп» тинеләр ҙә тындылар. 3. Биишева.
ҺӘП БУЛЫУ (һәп бул-) (Р: исчезнуть; И.: disappear; T: yok olmak) ҡ.
Юҡ булыу. □ Исчезнуть. ■ Кук буре йәшел болонда ҡамыш-курән араһына инеп һәп булған. Й. Солтанов.
719