Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 723
Поиск по словарям
ҺӘРМӘҮ
тоҫоролоп, тупаҡланып бөткән һәргэуҙе Ғиззәткә һондо. Н. Мусин.
ҺӘРДӘМ [фарс. Н» р. иҫк. ҡар. һәр ваҡыт, һәрдәм ололарға таяныу, һәрдәм йылмайып йөрөу. һәрдәм яҡшы эшләу.
ҺӘРҘӘЙЕҮ (һәрҙәй-) (Р.: быть долговязым; И.: be lanky; T.: boy sürmek) ҡ. диал. ҡар. һуйҙайыу.
Самаһыҙ оҙон булып һуҙылыу. □ Быть долговязым. Һәрҙәйеп ятыу. һәрҙәйеп уҫеп китеу. һәрҙәйеп баҫып тороу.
ҺӘРҘӘНДӘҮ (һәрҙәндә-) ҡ. диал. ҡар. һәрпәнләү 1. Һәрҙәндәп йөрөу. һәрҙәндәргә ваҡыт юҡ. Һәрҙәндәп йөрөмә, эш эшләп өйрән.
ҺӘРЕШЕҮ (һәреш-) (Р.: придираться; И.: find fault; T.: takılmak) ҡ. диал. ҡар. бәйләнеү 7, 8.
Йөҙәтеп, маҙаһына тейеү. □ Придираться, приставать. Кешегә һәрешеу. Һәрешеп аптыратыу. Һәрешеп йөҙәтеу.
ҺӘР ЙӘҺӘТТӘН (Р: всесторонне; И.: far and wide; over the long haul; T.: her taraftan) р. диал.
Бөтә яҡлап та. □ Всесторонне, һәр йәһәттән килгән кеше. ■ Мәктәп һәр йәһәттән - мәктәпте уҡыу йылына әҙерләу, уҡыу йылы йомғаҡтары, мәктәп яны участкаһы торошо һәм башҡа эштәр буйынса юғары кур-һәткестәргә өлгәшә. «Торатау», 22 февраль 2014.
ҺӘР КЕМ (Р: каждый; И.: everybody; every person; T.: herkes) билд. а. диал.
Дөйөм төркөмдәге кешене айырым баҫым менән билдәләгәндә ҡулланыла. □ Каждый, всякий, любой. Н Яҙғы сәсеу өҫтө еткәнлектән, колхозда һәр кемгә эш табылды. Ә. Вәли. Иген һәм мал аҙығы культураларының төшөмө насар булһа ла, уҫтерелгән уңышты ваҡытында һәм юғалтыуһыҙ йыйып алыу өсөн һәр кем тырышып эшләй. «Осҡон», 9 август 2012.
ҺӘРКӘШ (Р: бодливый; И.: apt to butt; T.: boynuz vuran) с. диал. ҡар. һөҙгәк.
һөҙә, төкөй торған ғәҙәте булған. □ Бодливый. һәркәш угеҙ. Һәркәш һыйыр. Һәркәш тәкә. Һәркәш быҙау.
ҺӘР ҠАЙҘА (Р: повсюду; И.: everywhere; T.: her yerde) р.
Бөтә ерҙә лә. □ Повсюду, всюду, везде, в любом месте, где угодно. М Бала - һәр
ҡайҙа ла бала: уҡыйҙар, шаяралар, донъяны өйрәнәләр һәм иң мөһиме - уҫәләр. «Атайсал», 29 октябрь 2013. Ғаиләлә, балалар баҡсаһында, мәктәптә, милләттәштәре менән һәр ҡайҙа башҡорт балалары тик башҡортса ғына һөйләшһен. «Юшатыр», 2 сентябрь 2014.
ҺӘРМӘКЛӘҮ (һәрмәклә-) (Р.: ощупывать; И.: feel; palp; T.: elle yoklamak) ҡ.
Кемделер, нимәнелер ҡул йөрөтөп тотҡолап ҡарау, ҡапшау. □ Ощупывать, нащупывать, пощупать, һәрмәкләп ҡарап сығыу. ■ Карт уны [тоҡсайҙы] һәрмәкләп тотоп ҡараны. Ж. Кейекбаев.
ҺӘРМӘЛӘНЕҮ (һәрмәлән-) (Р: щупать;
И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
1. Күрмәгән көйө унан-бынан тотҡолап ҡарау, һәрмәнеп йөрөү. □ Щупать, нащупывать. һәрмәләнеп табыу. ■ Ул [Ғәлимә], куңеле утә лә болғанғас, урынынан торҙо, һәрмәләнеп барып ут ҡабыҙҙы. Т. Ғарипова.
2. Бутаныу, эҙләнеү, аҡтарыныу. □ Рыться. ■ Өйҙә бөтә нәмә йоҙаҡлы булғанлыҡтан, Вәзир бәләкәйҙән ук аҡтарынырға, һәрмәләнергә өйрәнде. М. Кәрим.
ҺӘРМӘЛӘҮ (һәрмәлә-) (Р: щупать; И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
Унан-бынан ҡапшау. □ Щупать, ощупывать, шарить, обшаривать, һәрмәләп эҙләу.
■ Сәлимә аяғына баҫып өлгөргән быҙауҙы һәрмәләй һалып, ҡуйынына алды. 3. Ураҡсин.
ҺӘРМӘНЕҮ (һәрмән-) (Р: ощупывать; И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
Күрмәгән көйө, ҡул йөрөтөп эҙләнеү, тотҡолап ҡарау. □ Ощупывать, прощупывать (ища что-л.). Һәрмәнә-һәрмәнә барыу.
■ Караңғыла һәрмәнә торғас, Хәтмуш бер тугел, ике сулмәк эҙләп таба, икеһен дә Ғәрәфиҙең ике ҡулына тоттора. Ш. Бикҡол. Яҡуп, өйгә еткәс, ишек шаҡылдатып, рөхсәт һорап торманы, ҡараңғы соланда һәрмәнеп, эскә утте. Б. Бикбай.
ҺӘРМӘҮ (һәрмә-) (Р: щупать; И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
Күрмәгән көйө нимәнелер табыр йәки тотоп ҡарар өсөн ҡул йөрөтөү. □ Щупать, ощупывать. Һәрмәп ҡарау. Кеҫә һәрмәу. Пульсты һәрмәу. Һәрмәп табыу. ■ Шул
723
тоҫоролоп, тупаҡланып бөткән һәргэуҙе Ғиззәткә һондо. Н. Мусин.
ҺӘРДӘМ [фарс. Н» р. иҫк. ҡар. һәр ваҡыт, һәрдәм ололарға таяныу, һәрдәм йылмайып йөрөу. һәрдәм яҡшы эшләу.
ҺӘРҘӘЙЕҮ (һәрҙәй-) (Р.: быть долговязым; И.: be lanky; T.: boy sürmek) ҡ. диал. ҡар. һуйҙайыу.
Самаһыҙ оҙон булып һуҙылыу. □ Быть долговязым. Һәрҙәйеп ятыу. һәрҙәйеп уҫеп китеу. һәрҙәйеп баҫып тороу.
ҺӘРҘӘНДӘҮ (һәрҙәндә-) ҡ. диал. ҡар. һәрпәнләү 1. Һәрҙәндәп йөрөу. һәрҙәндәргә ваҡыт юҡ. Һәрҙәндәп йөрөмә, эш эшләп өйрән.
ҺӘРЕШЕҮ (һәреш-) (Р.: придираться; И.: find fault; T.: takılmak) ҡ. диал. ҡар. бәйләнеү 7, 8.
Йөҙәтеп, маҙаһына тейеү. □ Придираться, приставать. Кешегә һәрешеу. Һәрешеп аптыратыу. Һәрешеп йөҙәтеу.
ҺӘР ЙӘҺӘТТӘН (Р: всесторонне; И.: far and wide; over the long haul; T.: her taraftan) р. диал.
Бөтә яҡлап та. □ Всесторонне, һәр йәһәттән килгән кеше. ■ Мәктәп һәр йәһәттән - мәктәпте уҡыу йылына әҙерләу, уҡыу йылы йомғаҡтары, мәктәп яны участкаһы торошо һәм башҡа эштәр буйынса юғары кур-һәткестәргә өлгәшә. «Торатау», 22 февраль 2014.
ҺӘР КЕМ (Р: каждый; И.: everybody; every person; T.: herkes) билд. а. диал.
Дөйөм төркөмдәге кешене айырым баҫым менән билдәләгәндә ҡулланыла. □ Каждый, всякий, любой. Н Яҙғы сәсеу өҫтө еткәнлектән, колхозда һәр кемгә эш табылды. Ә. Вәли. Иген һәм мал аҙығы культураларының төшөмө насар булһа ла, уҫтерелгән уңышты ваҡытында һәм юғалтыуһыҙ йыйып алыу өсөн һәр кем тырышып эшләй. «Осҡон», 9 август 2012.
ҺӘРКӘШ (Р: бодливый; И.: apt to butt; T.: boynuz vuran) с. диал. ҡар. һөҙгәк.
һөҙә, төкөй торған ғәҙәте булған. □ Бодливый. һәркәш угеҙ. Һәркәш һыйыр. Һәркәш тәкә. Һәркәш быҙау.
ҺӘР ҠАЙҘА (Р: повсюду; И.: everywhere; T.: her yerde) р.
Бөтә ерҙә лә. □ Повсюду, всюду, везде, в любом месте, где угодно. М Бала - һәр
ҡайҙа ла бала: уҡыйҙар, шаяралар, донъяны өйрәнәләр һәм иң мөһиме - уҫәләр. «Атайсал», 29 октябрь 2013. Ғаиләлә, балалар баҡсаһында, мәктәптә, милләттәштәре менән һәр ҡайҙа башҡорт балалары тик башҡортса ғына һөйләшһен. «Юшатыр», 2 сентябрь 2014.
ҺӘРМӘКЛӘҮ (һәрмәклә-) (Р.: ощупывать; И.: feel; palp; T.: elle yoklamak) ҡ.
Кемделер, нимәнелер ҡул йөрөтөп тотҡолап ҡарау, ҡапшау. □ Ощупывать, нащупывать, пощупать, һәрмәкләп ҡарап сығыу. ■ Карт уны [тоҡсайҙы] һәрмәкләп тотоп ҡараны. Ж. Кейекбаев.
ҺӘРМӘЛӘНЕҮ (һәрмәлән-) (Р: щупать;
И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
1. Күрмәгән көйө унан-бынан тотҡолап ҡарау, һәрмәнеп йөрөү. □ Щупать, нащупывать. һәрмәләнеп табыу. ■ Ул [Ғәлимә], куңеле утә лә болғанғас, урынынан торҙо, һәрмәләнеп барып ут ҡабыҙҙы. Т. Ғарипова.
2. Бутаныу, эҙләнеү, аҡтарыныу. □ Рыться. ■ Өйҙә бөтә нәмә йоҙаҡлы булғанлыҡтан, Вәзир бәләкәйҙән ук аҡтарынырға, һәрмәләнергә өйрәнде. М. Кәрим.
ҺӘРМӘЛӘҮ (һәрмәлә-) (Р: щупать; И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
Унан-бынан ҡапшау. □ Щупать, ощупывать, шарить, обшаривать, һәрмәләп эҙләу.
■ Сәлимә аяғына баҫып өлгөргән быҙауҙы һәрмәләй һалып, ҡуйынына алды. 3. Ураҡсин.
ҺӘРМӘНЕҮ (һәрмән-) (Р: ощупывать; И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
Күрмәгән көйө, ҡул йөрөтөп эҙләнеү, тотҡолап ҡарау. □ Ощупывать, прощупывать (ища что-л.). Һәрмәнә-һәрмәнә барыу.
■ Караңғыла һәрмәнә торғас, Хәтмуш бер тугел, ике сулмәк эҙләп таба, икеһен дә Ғәрәфиҙең ике ҡулына тоттора. Ш. Бикҡол. Яҡуп, өйгә еткәс, ишек шаҡылдатып, рөхсәт һорап торманы, ҡараңғы соланда һәрмәнеп, эскә утте. Б. Бикбай.
ҺӘРМӘҮ (һәрмә-) (Р: щупать; И.: feel; palp; T.: ellemek) ҡ.
Күрмәгән көйө нимәнелер табыр йәки тотоп ҡарар өсөн ҡул йөрөтөү. □ Щупать, ощупывать. Һәрмәп ҡарау. Кеҫә һәрмәу. Пульсты һәрмәу. Һәрмәп табыу. ■ Шул
723