Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 725
Поиск по словарям
ҺӘҮЕРЕК
ҺӘРӘПСЕЛӘҮ (һәрәпселә-) ҡ. диал. ҡар. һәптәнләү. Һәрэпселәп тик йөрөу. Һәрәпселәргә яратыу. Һәрэпселәп ҡайтыу.
ҺӘР ЯҠЛАП (Р.: всесторонне; И.: thoroughly; T.: her taraftan) р.
Төрлө яҡтан. □ Всесторонне, разносторонне, со всех сторон, досконально, һәр яҡлап тикшереу. һәр яҡлап ҡарау, һәр яҡлап аңлатыу, һәр яҡлап уйлау. Һәр яҡлап килгән.
ҺӘТ (Р.: внезапно; И.: of a sudden; Т: aniden) р. диал. ҡар. ҡапыл.
Көтмәгәндә, уйламағанда, иҫкәрмәҫтән. □ Внезапно, һәт юҡ булыу. Һәт килеп сығыу. Һәт килеп инеу.
ҺӘ ТИГӘНСӘ (Р: в один миг; И.: at once; in no time; T: şıp diye) р.
Бик тиҙ арала. □ В один миг, тотчас, һә тигәнсә барып етеу. Һә тигәнсә эшләп ташлау. М Рәшиҙә һә тигәнсә ауылға килеп етте. Ғ. Аллаяров. Һунарсы бурәнәне ала ла теҙә, ала ла теҙә. һә тигәнсә йортто һалып бөтә. Әкиәттән.
ҺӘТТЕ (Р: совсем; И.: at all; T: büsbütün)
р. диал. ҡар. бөтөнләй.
Бер нисек тә. □ Совсем, вовсе, һәтте юҡты һөйләу. һәтте уйламай.
ҺӘТТЕЙ (Р: страстный; И.: ardent; Т: hevesli) с. диал. ҡар. әүәҫ.
Берәй эште мауығып башҡарған; ихлас.
□ Страстный, увлекающийся, һуҙгә һәттей кеше. Китап уҡырға һәттей.
ҺӘТТЕЙҮК (Р: изрядно; И.: fairly; Т: hayli) р. диал. ҡар. байтаҡ.
Арыу уҡ күп, күп кенә. □ Изрядно. Һәт-тейук нәмәләр менән танышып сығыу. Беҙҙең һәттейук эш ҡалды. Һәттейук эшләп ташлау.
ҺӘТТӘЙ ҮК р. диал. ҡар. байтаҡ. Дим туғайында эреле-ваҡлы кулдәр һәттәй ук: Шымакул, Уҫаҡлыкул, Алтынкул, Ярсугер-мәк, Туңәрәккул.
ҺӘТҮК (Р: гнилой; И.: rotten; T: çürük)
с. диал. ҡар. серек.
Тәүге сифатын, ныҡлығын юғалтып боҙолған. □ Гнилой, һәтук бәрәңге, һәтук алма. Һәтук сөгөлдөрҙө бер урынға ойоу.
ҺӘТӘҮ (Р: глупец; И.: ninny, muddlehead; T: aptal) и. ҡар. ахмаҡ I.
Уйлап, аҡыл менән эшләй белмәгән кеше.
□ Глупец./Глупый, бестолковый. М Емеш, уҙенең шулай ҡапыл тертләп, ҡысҡырып
уҡ ебәреуенән уңайһыҙланып, уҙ алдына мығырланып ҡуйҙы: «Аһа, һәтәу, әллә ниңә ҡотом осоп тик торасы». 3. Биишева. [Ол-танбикә:] Илап та бара, һәтәу. Әкиәттән.
ҺӘТӘҮЛӘНЕҮ (һәтәүлән-) (Р: одуреть; И.: become stupid; bedrain dead; T: aptallaşmak) ҡ.
Һәтәүгә әйләнеү, һәтәү булыу. □ Одуреть, стать несообразительным. Һәтәуләнеп йөрөу. һәтәуләнә башлау, һәтәуләнеп бө-төу. М Ҡыҙҙар яратһа, һәтәуләнә икән ул.
3. Ураҡсин.
ҺӘҮЕЛ и. диал. ҡар. һәүерташ, һәуелдән таҡта эшләу. һәуел табыу, Һәуел эшкәртеу.
ҺӘҮЕЛДЕР и. диал. ҡар. һәүерташ. Һә-уелдерҙең составын тикшереу.
ҺӘҮЕР I [ғәр. jj_j] Р: Телец; И.: Taurus; T: Boğa) и. астр. иҫк.
1. (баш хәреф менән) Ун ике йондоҙлоҡтарҙың береһе (Ҡуҙы менән Игеҙәктәр йондоҙлоҡтары араһында урынлашҡан); Буға. □ Телец (зодиакальное созвездие между созведиями Овна и Близнецов), һәуер йондоҙлоғонда тыуыу.
2. Ҡояш календары буйынса икенсе айҙың ғәрәпсә исеме (22 апрель -21 май). □ Савр (название второго месяца солнечного года, соответствующего периоду с 22 апреля по 21 мая). Н Ап-аҡ ҡына ап-аҡ ҡарҙар яуа, иреп бөтөр микән һәуерҙә. Халыҡ йырынан. • һәуер килмәй, яҙ булмаҫ. Әйтем.
ҺӘҮЕР II и. диал. ҡар. һәүерташ. Һәуер йыйыу.
ҺӘҮЕРЕК (һәүереге) (Р: жеребец; И.: stallion; T: aygır) и.
1. Өйөргә ҡушыу өсөн өлгөрөп етмәгән йәш айғыр малы. □ Жеребец (которого ещё нельзя использовать как производителя). ■ Староста булып һайланғас, Ғариф бигерәк фыртауайға әйләнеп китте: ул, Иҙелбашына барып, Ҡатай яғынан нәҙек билле, киң яурынлы, ялбыр яллы, аҡ бәкәл, ерән бер һәуерек алып ҡайтты. Ж. Кейекбаев. Бейәләр һәр береһе тулләнеп, тай-тулаҡтар, һәуеректэр, ҡонан, дунәндәр ишәйеп киткән, урсем артҡан. Ғ. Хөсәйенов.
2. кусм. Өйләнмәй йөрөгән егеткә шаяртып әйтелә. □ Жеребец. Ауылда һәуеректэр кубәйҙе. Һәуерек булып йөрөу. Һәуеректе өйләндерергә кәрәк.
725
ҺӘРӘПСЕЛӘҮ (һәрәпселә-) ҡ. диал. ҡар. һәптәнләү. Һәрэпселәп тик йөрөу. Һәрәпселәргә яратыу. Һәрэпселәп ҡайтыу.
ҺӘР ЯҠЛАП (Р.: всесторонне; И.: thoroughly; T.: her taraftan) р.
Төрлө яҡтан. □ Всесторонне, разносторонне, со всех сторон, досконально, һәр яҡлап тикшереу. һәр яҡлап ҡарау, һәр яҡлап аңлатыу, һәр яҡлап уйлау. Һәр яҡлап килгән.
ҺӘТ (Р.: внезапно; И.: of a sudden; Т: aniden) р. диал. ҡар. ҡапыл.
Көтмәгәндә, уйламағанда, иҫкәрмәҫтән. □ Внезапно, һәт юҡ булыу. Һәт килеп сығыу. Һәт килеп инеу.
ҺӘ ТИГӘНСӘ (Р: в один миг; И.: at once; in no time; T: şıp diye) р.
Бик тиҙ арала. □ В один миг, тотчас, һә тигәнсә барып етеу. Һә тигәнсә эшләп ташлау. М Рәшиҙә һә тигәнсә ауылға килеп етте. Ғ. Аллаяров. Һунарсы бурәнәне ала ла теҙә, ала ла теҙә. һә тигәнсә йортто һалып бөтә. Әкиәттән.
ҺӘТТЕ (Р: совсем; И.: at all; T: büsbütün)
р. диал. ҡар. бөтөнләй.
Бер нисек тә. □ Совсем, вовсе, һәтте юҡты һөйләу. һәтте уйламай.
ҺӘТТЕЙ (Р: страстный; И.: ardent; Т: hevesli) с. диал. ҡар. әүәҫ.
Берәй эште мауығып башҡарған; ихлас.
□ Страстный, увлекающийся, һуҙгә һәттей кеше. Китап уҡырға һәттей.
ҺӘТТЕЙҮК (Р: изрядно; И.: fairly; Т: hayli) р. диал. ҡар. байтаҡ.
Арыу уҡ күп, күп кенә. □ Изрядно. Һәт-тейук нәмәләр менән танышып сығыу. Беҙҙең һәттейук эш ҡалды. Һәттейук эшләп ташлау.
ҺӘТТӘЙ ҮК р. диал. ҡар. байтаҡ. Дим туғайында эреле-ваҡлы кулдәр һәттәй ук: Шымакул, Уҫаҡлыкул, Алтынкул, Ярсугер-мәк, Туңәрәккул.
ҺӘТҮК (Р: гнилой; И.: rotten; T: çürük)
с. диал. ҡар. серек.
Тәүге сифатын, ныҡлығын юғалтып боҙолған. □ Гнилой, һәтук бәрәңге, һәтук алма. Һәтук сөгөлдөрҙө бер урынға ойоу.
ҺӘТӘҮ (Р: глупец; И.: ninny, muddlehead; T: aptal) и. ҡар. ахмаҡ I.
Уйлап, аҡыл менән эшләй белмәгән кеше.
□ Глупец./Глупый, бестолковый. М Емеш, уҙенең шулай ҡапыл тертләп, ҡысҡырып
уҡ ебәреуенән уңайһыҙланып, уҙ алдына мығырланып ҡуйҙы: «Аһа, һәтәу, әллә ниңә ҡотом осоп тик торасы». 3. Биишева. [Ол-танбикә:] Илап та бара, һәтәу. Әкиәттән.
ҺӘТӘҮЛӘНЕҮ (һәтәүлән-) (Р: одуреть; И.: become stupid; bedrain dead; T: aptallaşmak) ҡ.
Һәтәүгә әйләнеү, һәтәү булыу. □ Одуреть, стать несообразительным. Һәтәуләнеп йөрөу. һәтәуләнә башлау, һәтәуләнеп бө-төу. М Ҡыҙҙар яратһа, һәтәуләнә икән ул.
3. Ураҡсин.
ҺӘҮЕЛ и. диал. ҡар. һәүерташ, һәуелдән таҡта эшләу. һәуел табыу, Һәуел эшкәртеу.
ҺӘҮЕЛДЕР и. диал. ҡар. һәүерташ. Һә-уелдерҙең составын тикшереу.
ҺӘҮЕР I [ғәр. jj_j] Р: Телец; И.: Taurus; T: Boğa) и. астр. иҫк.
1. (баш хәреф менән) Ун ике йондоҙлоҡтарҙың береһе (Ҡуҙы менән Игеҙәктәр йондоҙлоҡтары араһында урынлашҡан); Буға. □ Телец (зодиакальное созвездие между созведиями Овна и Близнецов), һәуер йондоҙлоғонда тыуыу.
2. Ҡояш календары буйынса икенсе айҙың ғәрәпсә исеме (22 апрель -21 май). □ Савр (название второго месяца солнечного года, соответствующего периоду с 22 апреля по 21 мая). Н Ап-аҡ ҡына ап-аҡ ҡарҙар яуа, иреп бөтөр микән һәуерҙә. Халыҡ йырынан. • һәуер килмәй, яҙ булмаҫ. Әйтем.
ҺӘҮЕР II и. диал. ҡар. һәүерташ. Һәуер йыйыу.
ҺӘҮЕРЕК (һәүереге) (Р: жеребец; И.: stallion; T: aygır) и.
1. Өйөргә ҡушыу өсөн өлгөрөп етмәгән йәш айғыр малы. □ Жеребец (которого ещё нельзя использовать как производителя). ■ Староста булып һайланғас, Ғариф бигерәк фыртауайға әйләнеп китте: ул, Иҙелбашына барып, Ҡатай яғынан нәҙек билле, киң яурынлы, ялбыр яллы, аҡ бәкәл, ерән бер һәуерек алып ҡайтты. Ж. Кейекбаев. Бейәләр һәр береһе тулләнеп, тай-тулаҡтар, һәуеректэр, ҡонан, дунәндәр ишәйеп киткән, урсем артҡан. Ғ. Хөсәйенов.
2. кусм. Өйләнмәй йөрөгән егеткә шаяртып әйтелә. □ Жеребец. Ауылда һәуеректэр кубәйҙе. Һәуерек булып йөрөу. Һәуеректе өйләндерергә кәрәк.
725