Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 751
Поиск по словарям
ШАЙТАН КӘМӘҺЕ
туйы 1) ығы-зығылы, шау-шыулы тамаша. □ Очень шумное сборище, беспорядок. ■ [Ғаббас:] Шайтан туйығыҙҙы туҙҙырайым әле!
3. Биишева; 2) өйөрөлөп юғары күтәрелгән көслө саң бураны; өйөрмә, ҡойон. □ Вихрь. Шайтан туйы утеп китеу.
ШАЙТАН II (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Әй ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени айли. Шайтан аймағы кешеһе.
ШАЙТАН АҒАСЫ (Р: бузина; И.: elder; T.: mürver) и. диал. ҡар. мәрүәр IL
Ҡубырсып торған аҡһыл ҡабыҡлы ҡыуаҡ үҫемлек; бүре емеше. □ Бузина. / Бузиновый (лат. Sambucus racemosa). Шайтан ағасы емеше. Шайтан ағасы сәскәһе. Ҡыҙыл шайтан ағасы.
ШАЙТАН АЛМАШТЫРЫУ (шайтан алмаштыр-) (Р: подменить; И.: swap; T.: şeytan değiştirmesi) ҡ. миф.
Ышаныуҙар буйынса, сабый баланы яңғыҙ ҡалдырһаң, шайтан кеше балаһын алып, уның урынына үҙенекен һалып китә, шул бала ғәрип, зәғиф була. □ Подменить, обменять; обменыш, подменыш (по представлениям башкир, чёрт подменяет человеческого младенца на своего). ■ Бала янына иҫке китап, бетеу һалалар, шайтан алмаштырмаһын, тип. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ШАЙТАН АРБАҺЫ (Р: перекати-поле; И.: baby’ s brath; T.: horozibiği) и. диал. ҡар. ҡамғаҡ I.
Ел ыңғайына тәгәрләп китә торған дала үҫемлеге. □ Перекати-поле. Дала буйлап шайтан арбалары тәгәрәй, и Яман заттар, ен-шайтандар ел менән, шайтан арбаһы менән килеп тейә. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ШАЙТАН АШЫҒЫ (Р: лодыжка; И.: ankle-bone; T.: ayak bileği) и. анат.
Аяҡтың енсек түбәнендәге сурайып торған быуын һөйәге; бәкәл. □ Лодыжка, щиколотка. Шайтан ашығын ауырттырыу.
ШАЙТАНАШЫҠ (шайтанашығы) и. ҡар. шайтан ашығы. Шайтанашыҡты тик-шертеу. Шайтанашыҡты бәреу.
ШАЙТАН БАЛАҺЫ (Р.: дитя шайтана; И.: were wolf; T.: cadi) u.
1. миф. Ышаныуҙар буйынса, төрлө сүрәткә инә алған албаҫты. □ Дитя шайтана; оборотень. ■ Йәшен шайтан балаһын атам тип ата, кешене лә, малды ла тугел. «Башҡорт мифологияһы »нан.
2. кусм. Тик ултырмаған, шаян балаға ҡарата әйтелә. □ Непоседа. Шайтан балаһын тыңлатып булмай!
ШАЙТАН БОТАҒЫ и. диал. ҡар. шайтан балаһы. Шайтан ботағы булдың инде.
ШАЙТАН ДЕГӘНӘГЕ и. диал. ҡар. шайтан таяғы. Баҡсаны шайтан дегәнәгенән таҙартыу. Шайтан дегәнәген йолҡоу. Шайтан дегәнәге баҫҡан.
ШАЙТАН-КӨҘӘЙ (Р: название одного из башкирских родов; И.: name of a Bashkir clan; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Көҙәй ҡәбиләһенә ҡараған бер башҡорт ырыуының исеме. □ Название одного из башкирских родов; шайтан-кудей. Шайтан-көҙәй ырыуының шәжәрәһен төҙөу.
ШАЙТАН КӨПШӘҺЕ и. диал. ҡар. шыма көпшә. Шайтан көпшәһе - шифалы улән. Шайтан көпшәһе йыйыу. Шайтан көпшәһе еҫе.
ШАЙТАН КҮБӘЛӘГЕ (Р: мохнатая бабочка; И.: butterfly species; T.: şeytan kelebeği) и. зоол.
1. һоро төҫтәге йөнтәҫ йыуан бөжәк. □ Мохнатая бабочка (лат. Lymantria dispar). ■ Ун биш-егерме көндән быларҙан шайтан кубәләге тип йөрөткән ғәләмәт йөнтәҫ эре кубәләктәр сығасаҡ. Н. Мусин.
2. диал. Көрән төҫтәге йомшаҡ ҡуш ҡанатлы, елпелдәп осҡан бөжәк; төн күбәләге. □ Совки, или ночнйцы (лат. Noctuidae). ■ Шайтан кубәләге тип төндә утҡа килгән һорғолт кубәләкте әйтәләр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ШАЙТАН КҮРӘҘӘ (Р: прорицатель; И.: fortune-teller; T.: kahin) и. миф.
Күрәҙәлек итеүсе, алдан күрә белеүсе; күрәҙә. □ Прорицатель. Шайтан курәҙә, тип әуәле муллалар халыҡ имселәрен атағандар. Ф. Хисамитдинова.
ШАЙТАН КӘМӘҺЕ (Р.: байдарка; И.: canoe; T.: padıbot) и. диал.
751
туйы 1) ығы-зығылы, шау-шыулы тамаша. □ Очень шумное сборище, беспорядок. ■ [Ғаббас:] Шайтан туйығыҙҙы туҙҙырайым әле!
3. Биишева; 2) өйөрөлөп юғары күтәрелгән көслө саң бураны; өйөрмә, ҡойон. □ Вихрь. Шайтан туйы утеп китеу.
ШАЙТАН II (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Әй ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени айли. Шайтан аймағы кешеһе.
ШАЙТАН АҒАСЫ (Р: бузина; И.: elder; T.: mürver) и. диал. ҡар. мәрүәр IL
Ҡубырсып торған аҡһыл ҡабыҡлы ҡыуаҡ үҫемлек; бүре емеше. □ Бузина. / Бузиновый (лат. Sambucus racemosa). Шайтан ағасы емеше. Шайтан ағасы сәскәһе. Ҡыҙыл шайтан ағасы.
ШАЙТАН АЛМАШТЫРЫУ (шайтан алмаштыр-) (Р: подменить; И.: swap; T.: şeytan değiştirmesi) ҡ. миф.
Ышаныуҙар буйынса, сабый баланы яңғыҙ ҡалдырһаң, шайтан кеше балаһын алып, уның урынына үҙенекен һалып китә, шул бала ғәрип, зәғиф була. □ Подменить, обменять; обменыш, подменыш (по представлениям башкир, чёрт подменяет человеческого младенца на своего). ■ Бала янына иҫке китап, бетеу һалалар, шайтан алмаштырмаһын, тип. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ШАЙТАН АРБАҺЫ (Р: перекати-поле; И.: baby’ s brath; T.: horozibiği) и. диал. ҡар. ҡамғаҡ I.
Ел ыңғайына тәгәрләп китә торған дала үҫемлеге. □ Перекати-поле. Дала буйлап шайтан арбалары тәгәрәй, и Яман заттар, ен-шайтандар ел менән, шайтан арбаһы менән килеп тейә. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ШАЙТАН АШЫҒЫ (Р: лодыжка; И.: ankle-bone; T.: ayak bileği) и. анат.
Аяҡтың енсек түбәнендәге сурайып торған быуын һөйәге; бәкәл. □ Лодыжка, щиколотка. Шайтан ашығын ауырттырыу.
ШАЙТАНАШЫҠ (шайтанашығы) и. ҡар. шайтан ашығы. Шайтанашыҡты тик-шертеу. Шайтанашыҡты бәреу.
ШАЙТАН БАЛАҺЫ (Р.: дитя шайтана; И.: were wolf; T.: cadi) u.
1. миф. Ышаныуҙар буйынса, төрлө сүрәткә инә алған албаҫты. □ Дитя шайтана; оборотень. ■ Йәшен шайтан балаһын атам тип ата, кешене лә, малды ла тугел. «Башҡорт мифологияһы »нан.
2. кусм. Тик ултырмаған, шаян балаға ҡарата әйтелә. □ Непоседа. Шайтан балаһын тыңлатып булмай!
ШАЙТАН БОТАҒЫ и. диал. ҡар. шайтан балаһы. Шайтан ботағы булдың инде.
ШАЙТАН ДЕГӘНӘГЕ и. диал. ҡар. шайтан таяғы. Баҡсаны шайтан дегәнәгенән таҙартыу. Шайтан дегәнәген йолҡоу. Шайтан дегәнәге баҫҡан.
ШАЙТАН-КӨҘӘЙ (Р: название одного из башкирских родов; И.: name of a Bashkir clan; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Көҙәй ҡәбиләһенә ҡараған бер башҡорт ырыуының исеме. □ Название одного из башкирских родов; шайтан-кудей. Шайтан-көҙәй ырыуының шәжәрәһен төҙөу.
ШАЙТАН КӨПШӘҺЕ и. диал. ҡар. шыма көпшә. Шайтан көпшәһе - шифалы улән. Шайтан көпшәһе йыйыу. Шайтан көпшәһе еҫе.
ШАЙТАН КҮБӘЛӘГЕ (Р: мохнатая бабочка; И.: butterfly species; T.: şeytan kelebeği) и. зоол.
1. һоро төҫтәге йөнтәҫ йыуан бөжәк. □ Мохнатая бабочка (лат. Lymantria dispar). ■ Ун биш-егерме көндән быларҙан шайтан кубәләге тип йөрөткән ғәләмәт йөнтәҫ эре кубәләктәр сығасаҡ. Н. Мусин.
2. диал. Көрән төҫтәге йомшаҡ ҡуш ҡанатлы, елпелдәп осҡан бөжәк; төн күбәләге. □ Совки, или ночнйцы (лат. Noctuidae). ■ Шайтан кубәләге тип төндә утҡа килгән һорғолт кубәләкте әйтәләр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ШАЙТАН КҮРӘҘӘ (Р: прорицатель; И.: fortune-teller; T.: kahin) и. миф.
Күрәҙәлек итеүсе, алдан күрә белеүсе; күрәҙә. □ Прорицатель. Шайтан курәҙә, тип әуәле муллалар халыҡ имселәрен атағандар. Ф. Хисамитдинова.
ШАЙТАН КӘМӘҺЕ (Р.: байдарка; И.: canoe; T.: padıbot) и. диал.
751