Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 753
Поиск по словарям
ШАҠ
и осн. падежами). Башмаҡ шайы эт. Йоҙроҡ шайы һуған. Ат башы шайы сөгөлдөр.
ШАЙЫҠ I (шайығы) (Р.: слюна; И.: saliva; T.: salya) и.
Ауыҙҙағы биҙҙәрҙән бүленеп сыҡҡан шыйыҡса; һеләгәй. □ Слюна. / Слюнный. ■ Геннадий Самуилович, уҙ алдына ғына һугенеп, ауыҙына йыйылған шайыҡты ергә төҡөрҙө. Р. Вәлиев. Ярһыған аттар, бер урында тороп сыҙамайынса, шайыҡтарын ҡойоп, ауыҙлығын сәйнәй, тыпырсынып, артҡа сигенә йә алға ынтыла, танауҙарын боршолдата. Н. Мусин. Аҡтуш ҡуҙҙәрен асты ла тештәрен ыржайтып ырылданы, ауыҙынан шайыҡ ағып китте. Ғ. Хисамов.
♦ Шайығы кипмәгән һөйл. ‘балиғ булмаған, йәш’ тигән мәғәнәлә әйтелә. □ соотв. Молоко на губах не обсохло. Яуаплы эште башҡарырға шайығы кипмәгән әле.
ШАЙЫҠ II (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Үҫәргән ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени усерган. Шайыҡтар йыр бәйгеһе уткәрә.
ШАЙЫҠЛАНЫУ (шайыҡлан ) (Р: ис текать слюной; И.: drivel; T.: salyası akmak) ҡ.
Шайыҡҡа буялыу. □ Истекать слюной, слюниться, слюнявиться. Өҫтө шайыҡланған. Бите шайыҡланып бөткән.
ШАЙЫҠЛАУ (шайыҡла-) (Р: слюнить; И.: slobber over; T.: tükürüklemek) ҡ.
Шайыҡҡа буяу. □ Слюнить, слюнявить, мочить слюнями. Шайыҡлап бөтөу. Шайыҡлап ташлау. Бала кейемен шайыҡлаған.
ШАЙӘТ (Р.: может быть; И.: possibly; T.: şayet) мен. диал. ҡар. бәлки.
Фараз менән әйткәнде белдерә. □ Может быть, возможно. Шайәт, ҡайтып еткәндер.
ШАЙӘХМӘТ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Үҫәргән ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени усерган. Ярышта шайәхмәт аймағы еңеп сыҡты.
ШАКАЛ [фарс. (Р: шакал; И.:
jackal; T.: çakal) и. ҡар. сүл бүреһе.
1.300Л. Эттәр ғаиләһенә ҡараған, күбеһенсә емтек ашай торған шырт йөнлө йыртҡыс йәнлек. □ Шакал. / Шакалий (лат. Canis aureus). ■ Меновой яғында, Ҡарасәйпосёлкаһы эргәһендәрәк, ваҡыт-ваҡыт шакалдарҙыңмы, әллә берәй уләкһә эргәһендәге куп эттәрҙеңме олошоуҙары, сыр-сыу килеп һуғышыуҙары ишетелеп ҡуя. А. Таһиров. Тау итәктәрендә, ҡаялар араһында йәшәгән шакалдар ҙа, шул шарлауыҡтар тауышына ҡушылып, илаған балалар тауышы сығарып, йөрәктәргә шом һалалар. Б. Хәсән. Алыҫта, алыҫта шомло итеп шакалдар олойҙар. Ә. Чаныш.
2. кусм. Йыртҡыс тәбиғәтле кеше тураһында. □ Шакал, зверь, хищник (о человеке). ■ [Полицайҙар - Гнатҡа:] Килмә, шакал, юғиһә башыңды иләк яһайбыҙ! Ә. Байрамов.
ШАКИР (Р: название одного их родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Юрматы ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени юрматы. Шакир нәҫеленә ҡарау. Шакир нәҫелен өйрәнеу.
ШАҠ I (Р: тук; И.: bang!; T.: şak) оҡш.
Ҡаҡ нәмәгә ҡаты әйбер менән һуҡҡанда сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ. □ Тук, хлоп, шлёп, бац (подражание звуку, шуму от резкого удара). Шаҡ итеп ҡалыу. Шаҡ иттереп бәрелеу. ■ Гарифуллиндың намыҫына тейеп китте, ахыры, ул һыуынған сәйен ҡапыл кутәреп эсте лә, сынаяғын шаҡ иттереп өҫтәлгә ултыртты, сынаяҡ саҡ ватылманы. С. Агиш. Ул [Мария Тереза] әлеге берҙән-бер иҫән алмағас эргәһенә атылып килеп етте, бер сабыуҙа өҙмәксе булып, яман сәм менән ағасҡа һелтәне, балта йөҙө олонға теймәне, аша китте, балта һабының төбө генә шаҡ итеп килеп бәрелде. М. Кәрим.
ШАҠ II (шағы) (Р: большая верша; И.: large fish-trap; T.: büyük sepet) и. диал. ҡар. нәрәтә.
Ептән үрелгән ҡанатлы мурҙа. □ Большая верша. Шаҡ уреу. Шаҡ ҡороу. Шаҡ ҡуйыу.
ШАҠ III (шағы) (Р: тропа; И.: path; Т: patika) и. диал. ҡар. cap II.
Ҡырағай йәнлектәр (ҡуян, төлкө һ. б.)
753
и осн. падежами). Башмаҡ шайы эт. Йоҙроҡ шайы һуған. Ат башы шайы сөгөлдөр.
ШАЙЫҠ I (шайығы) (Р.: слюна; И.: saliva; T.: salya) и.
Ауыҙҙағы биҙҙәрҙән бүленеп сыҡҡан шыйыҡса; һеләгәй. □ Слюна. / Слюнный. ■ Геннадий Самуилович, уҙ алдына ғына һугенеп, ауыҙына йыйылған шайыҡты ергә төҡөрҙө. Р. Вәлиев. Ярһыған аттар, бер урында тороп сыҙамайынса, шайыҡтарын ҡойоп, ауыҙлығын сәйнәй, тыпырсынып, артҡа сигенә йә алға ынтыла, танауҙарын боршолдата. Н. Мусин. Аҡтуш ҡуҙҙәрен асты ла тештәрен ыржайтып ырылданы, ауыҙынан шайыҡ ағып китте. Ғ. Хисамов.
♦ Шайығы кипмәгән һөйл. ‘балиғ булмаған, йәш’ тигән мәғәнәлә әйтелә. □ соотв. Молоко на губах не обсохло. Яуаплы эште башҡарырға шайығы кипмәгән әле.
ШАЙЫҠ II (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Үҫәргән ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени усерган. Шайыҡтар йыр бәйгеһе уткәрә.
ШАЙЫҠЛАНЫУ (шайыҡлан ) (Р: ис текать слюной; И.: drivel; T.: salyası akmak) ҡ.
Шайыҡҡа буялыу. □ Истекать слюной, слюниться, слюнявиться. Өҫтө шайыҡланған. Бите шайыҡланып бөткән.
ШАЙЫҠЛАУ (шайыҡла-) (Р: слюнить; И.: slobber over; T.: tükürüklemek) ҡ.
Шайыҡҡа буяу. □ Слюнить, слюнявить, мочить слюнями. Шайыҡлап бөтөу. Шайыҡлап ташлау. Бала кейемен шайыҡлаған.
ШАЙӘТ (Р.: может быть; И.: possibly; T.: şayet) мен. диал. ҡар. бәлки.
Фараз менән әйткәнде белдерә. □ Может быть, возможно. Шайәт, ҡайтып еткәндер.
ШАЙӘХМӘТ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Үҫәргән ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени усерган. Ярышта шайәхмәт аймағы еңеп сыҡты.
ШАКАЛ [фарс. (Р: шакал; И.:
jackal; T.: çakal) и. ҡар. сүл бүреһе.
1.300Л. Эттәр ғаиләһенә ҡараған, күбеһенсә емтек ашай торған шырт йөнлө йыртҡыс йәнлек. □ Шакал. / Шакалий (лат. Canis aureus). ■ Меновой яғында, Ҡарасәйпосёлкаһы эргәһендәрәк, ваҡыт-ваҡыт шакалдарҙыңмы, әллә берәй уләкһә эргәһендәге куп эттәрҙеңме олошоуҙары, сыр-сыу килеп һуғышыуҙары ишетелеп ҡуя. А. Таһиров. Тау итәктәрендә, ҡаялар араһында йәшәгән шакалдар ҙа, шул шарлауыҡтар тауышына ҡушылып, илаған балалар тауышы сығарып, йөрәктәргә шом һалалар. Б. Хәсән. Алыҫта, алыҫта шомло итеп шакалдар олойҙар. Ә. Чаныш.
2. кусм. Йыртҡыс тәбиғәтле кеше тураһында. □ Шакал, зверь, хищник (о человеке). ■ [Полицайҙар - Гнатҡа:] Килмә, шакал, юғиһә башыңды иләк яһайбыҙ! Ә. Байрамов.
ШАКИР (Р: название одного их родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Юрматы ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени юрматы. Шакир нәҫеленә ҡарау. Шакир нәҫелен өйрәнеу.
ШАҠ I (Р: тук; И.: bang!; T.: şak) оҡш.
Ҡаҡ нәмәгә ҡаты әйбер менән һуҡҡанда сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ. □ Тук, хлоп, шлёп, бац (подражание звуку, шуму от резкого удара). Шаҡ итеп ҡалыу. Шаҡ иттереп бәрелеу. ■ Гарифуллиндың намыҫына тейеп китте, ахыры, ул һыуынған сәйен ҡапыл кутәреп эсте лә, сынаяғын шаҡ иттереп өҫтәлгә ултыртты, сынаяҡ саҡ ватылманы. С. Агиш. Ул [Мария Тереза] әлеге берҙән-бер иҫән алмағас эргәһенә атылып килеп етте, бер сабыуҙа өҙмәксе булып, яман сәм менән ағасҡа һелтәне, балта йөҙө олонға теймәне, аша китте, балта һабының төбө генә шаҡ итеп килеп бәрелде. М. Кәрим.
ШАҠ II (шағы) (Р: большая верша; И.: large fish-trap; T.: büyük sepet) и. диал. ҡар. нәрәтә.
Ептән үрелгән ҡанатлы мурҙа. □ Большая верша. Шаҡ уреу. Шаҡ ҡороу. Шаҡ ҡуйыу.
ШАҠ III (шағы) (Р: тропа; И.: path; Т: patika) и. диал. ҡар. cap II.
Ҡырағай йәнлектәр (ҡуян, төлкө һ. б.)
753