Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 757
Поиск по словарям
ШАҠТА
шаҡмаҡланып ятҡан ялан асылды. Ә. Вәли. Ғәҙәттәгесә шаҡмаҡланып һуҙылған ҙур ашъяулыҡ тотоштан йәйелгән кейеҙҙәрҙең уртаһына йәйелгән. Т. Хәйбуллин.
2. кусм. һөйл. Шаҡмаҡҡа (4) әйләнеү (куҙ-гә ҡарата). □ Выпучиваться, становиться квадратными (перен., разг.; о глазах). Куҙҙәре шаҡмаҡланды.
3. кусм. һөйл. Тәнгә май йыйылып, йыуанға, һимеҙгә әйләнеү; һимереү. □ Поправляться, полнеть, тучнеть. Эшһеҙ ятып, шаҡмала-нып китеу.
ШАҠМАҠЛАТЫУ (шаҡмаҡлат-) ҡ. йөкм. ҡар. шаҡмаҡлау, понуд. от шаҡмаҡлау.
ШАҠМАҠЛАУ (шаҡмаҡла-) (Р.: разбивать на кубики; И.: divide in(to) blocks; T: karelemek) ҡ.
1. Шаҡмаҡ-шаҡмаҡ (1-3) итеп яһау.
□ Разбивать, колоть на кубики, квадраты (чурки, куски). Таҡтаны шаҡмаҡлау. ■ Урамдарҙа, ишек алдарында шаҡмаҡлап өйөлгән таҡталар, бурәнәләр, цементтар, балсыҡтар өйөм-өйөм булып яталар. С. Агиш. Тирмәгә ингәс, Кинйә китап кәштәһенең ҡорғанын кутәреп ҡуйҙы, ҡалай менән шаҡмаҡлап кәпләнгән ҙур һандыҡты асты. Ғ. Ибраһимов. Ғәзизә әбей улы алып ҡайтҡан икмәкте, шәкәр урынына шаҡмаҡлап булеп, һәр кемгә ауыҙ иттерҙе. Ш. Янбаев.
2. Шаҡмаҡ һыҙыу, шаҡмаҡтарға бүлеү.
□ Чертить клетки, квадратики; делить на квадратики, клеточки. ■ Емеш шаҡмаҡлап төрлө ептән һуғылған ҙур ашъяулыҡты уртаға тушәне. 3. Биишева. Бабай һикеһенә шаҡмаҡлап һуғылған ашъяулыҡ йәйеп ебәрҙе. К. Кинйәбулатова.
ШАҠМАҠЛЫ (Р: пилёный; И.: lump; Т: kesme) с.
1. Шаҡмаҡ (1-3) рәүешендәге; киҫәкле.
□ Пилёный; колотый; кусковой. Сәйгә шаҡмаҡлы шәкәр һалыу. Шаҡмаҡлы ағастар менән самауыр ҡайнатыу.
2. Шаҡмаҡлап һыҙылған, шаҡмаҡтар төшөрөлгән. □ Клетчатый, в клетку. М Хат был юлы оҙон, шаҡмаҡлы дәфтәр битенә юл ҡалдырылмай ваҡ хәрефтәр - сәйләндәр менән яҙылғайны. И. Абдуллин. Шаҡмаҡлы костюм кейгән егеткә кем менән бейеуҙең
артыҡ әһәмиәте юҡ ине, шикелле, ул Рида менән дә бар куңелен биреп бейей башланы. Ә. Вәли. Хәлифә апай, Искәндәр бабай ишектән куренгәс тә, турҙе ҡаҙан алдынан булеп торған шаҡмаҡлы шаршауҙы тартты. Р. Ғабдрахманов. Шау биҙәк итеп төрлө кизенән һуғылған шаҡмаҡлы ҡыҙыл ашъяулыҡ өҫтөнә бай һый әҙерләнгәйне. 3. Биишева.
ШАҠМАН (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Тамъян ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени тамьян. Шаҡ-мандар йыйыны. Шаҡмандар шәжәрәһе.
ШАҠРАЙТЫУ (шаҡрайт-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. шаҡрайыу 1. понуд. от шаҡрайыу 1. Шаҡрайтып туңдырған. ■ Төнгө һалҡында ни, туңмаҫлыҡмы, ҡапыл шаҡрайтты лаһа. Г. Яҡупова.
2. Ныҡ, ҡаты итеп тарттырыу. □ Делать тугим; стянуть. Билде яулыҡ менән шаҡрайта быуыу.
ШАҠРАЙЫУ (шаҡрай-, шаҡрая) (Р.: становиться твёрдым; И.: become hard; T: sertleşmek) ҡ.
1. Туңыуҙан, артыҡ кибеүҙән һ. б. ныҡ ҡатыға әйләнеү, ҡаты булыу. □ Становиться твёрдым, крепким, тугим. Бейәләйҙәр шаҡрайып туңған. Үләндәр шаҡрайып кипкән. Ер шаҡрайып ҡатҡан.
2. кусм. Бик ныҡ аптырау; шаҡ ҡатыу. □ Крайне удивляться, изумляться, диву даваться; поразиться. // Изумление, крайнее удивление. Шаҡрайып ҡалыу. Шаҡрайып баҫып тороу.
ШАҠТА с. диал.
1. ҡар. шамтыр 1. Шаҡта ҡатын.
2. Алама, ныҡ иҫкергән, туҙған. □ Старый, ветхий. Шаҡта йорт. ■ Сабирйән ҡарт ҡапҡа төбөнә килтереп ҡуйған, утын-бесән ташый торған шаҡта ғына арбаға ултырып хушлашҡанда ла Әминәнең куҙендә йәш куренмәне. Н. Мусин. Хәйер, Ишҡолда, «Тирәкле» совхозының иң төпкөлөндәге бу-лексәһендә, шаҡта ғына ике «Беларусъ»тан, иҫке бер «ДТ»нан башҡа техника ла куренмәй, буғай. С. Шәрипов.
757
шаҡмаҡланып ятҡан ялан асылды. Ә. Вәли. Ғәҙәттәгесә шаҡмаҡланып һуҙылған ҙур ашъяулыҡ тотоштан йәйелгән кейеҙҙәрҙең уртаһына йәйелгән. Т. Хәйбуллин.
2. кусм. һөйл. Шаҡмаҡҡа (4) әйләнеү (куҙ-гә ҡарата). □ Выпучиваться, становиться квадратными (перен., разг.; о глазах). Куҙҙәре шаҡмаҡланды.
3. кусм. һөйл. Тәнгә май йыйылып, йыуанға, һимеҙгә әйләнеү; һимереү. □ Поправляться, полнеть, тучнеть. Эшһеҙ ятып, шаҡмала-нып китеу.
ШАҠМАҠЛАТЫУ (шаҡмаҡлат-) ҡ. йөкм. ҡар. шаҡмаҡлау, понуд. от шаҡмаҡлау.
ШАҠМАҠЛАУ (шаҡмаҡла-) (Р.: разбивать на кубики; И.: divide in(to) blocks; T: karelemek) ҡ.
1. Шаҡмаҡ-шаҡмаҡ (1-3) итеп яһау.
□ Разбивать, колоть на кубики, квадраты (чурки, куски). Таҡтаны шаҡмаҡлау. ■ Урамдарҙа, ишек алдарында шаҡмаҡлап өйөлгән таҡталар, бурәнәләр, цементтар, балсыҡтар өйөм-өйөм булып яталар. С. Агиш. Тирмәгә ингәс, Кинйә китап кәштәһенең ҡорғанын кутәреп ҡуйҙы, ҡалай менән шаҡмаҡлап кәпләнгән ҙур һандыҡты асты. Ғ. Ибраһимов. Ғәзизә әбей улы алып ҡайтҡан икмәкте, шәкәр урынына шаҡмаҡлап булеп, һәр кемгә ауыҙ иттерҙе. Ш. Янбаев.
2. Шаҡмаҡ һыҙыу, шаҡмаҡтарға бүлеү.
□ Чертить клетки, квадратики; делить на квадратики, клеточки. ■ Емеш шаҡмаҡлап төрлө ептән һуғылған ҙур ашъяулыҡты уртаға тушәне. 3. Биишева. Бабай һикеһенә шаҡмаҡлап һуғылған ашъяулыҡ йәйеп ебәрҙе. К. Кинйәбулатова.
ШАҠМАҠЛЫ (Р: пилёный; И.: lump; Т: kesme) с.
1. Шаҡмаҡ (1-3) рәүешендәге; киҫәкле.
□ Пилёный; колотый; кусковой. Сәйгә шаҡмаҡлы шәкәр һалыу. Шаҡмаҡлы ағастар менән самауыр ҡайнатыу.
2. Шаҡмаҡлап һыҙылған, шаҡмаҡтар төшөрөлгән. □ Клетчатый, в клетку. М Хат был юлы оҙон, шаҡмаҡлы дәфтәр битенә юл ҡалдырылмай ваҡ хәрефтәр - сәйләндәр менән яҙылғайны. И. Абдуллин. Шаҡмаҡлы костюм кейгән егеткә кем менән бейеуҙең
артыҡ әһәмиәте юҡ ине, шикелле, ул Рида менән дә бар куңелен биреп бейей башланы. Ә. Вәли. Хәлифә апай, Искәндәр бабай ишектән куренгәс тә, турҙе ҡаҙан алдынан булеп торған шаҡмаҡлы шаршауҙы тартты. Р. Ғабдрахманов. Шау биҙәк итеп төрлө кизенән һуғылған шаҡмаҡлы ҡыҙыл ашъяулыҡ өҫтөнә бай һый әҙерләнгәйне. 3. Биишева.
ШАҠМАН (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Тамъян ҡәбиләһенә ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени тамьян. Шаҡ-мандар йыйыны. Шаҡмандар шәжәрәһе.
ШАҠРАЙТЫУ (шаҡрайт-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. шаҡрайыу 1. понуд. от шаҡрайыу 1. Шаҡрайтып туңдырған. ■ Төнгө һалҡында ни, туңмаҫлыҡмы, ҡапыл шаҡрайтты лаһа. Г. Яҡупова.
2. Ныҡ, ҡаты итеп тарттырыу. □ Делать тугим; стянуть. Билде яулыҡ менән шаҡрайта быуыу.
ШАҠРАЙЫУ (шаҡрай-, шаҡрая) (Р.: становиться твёрдым; И.: become hard; T: sertleşmek) ҡ.
1. Туңыуҙан, артыҡ кибеүҙән һ. б. ныҡ ҡатыға әйләнеү, ҡаты булыу. □ Становиться твёрдым, крепким, тугим. Бейәләйҙәр шаҡрайып туңған. Үләндәр шаҡрайып кипкән. Ер шаҡрайып ҡатҡан.
2. кусм. Бик ныҡ аптырау; шаҡ ҡатыу. □ Крайне удивляться, изумляться, диву даваться; поразиться. // Изумление, крайнее удивление. Шаҡрайып ҡалыу. Шаҡрайып баҫып тороу.
ШАҠТА с. диал.
1. ҡар. шамтыр 1. Шаҡта ҡатын.
2. Алама, ныҡ иҫкергән, туҙған. □ Старый, ветхий. Шаҡта йорт. ■ Сабирйән ҡарт ҡапҡа төбөнә килтереп ҡуйған, утын-бесән ташый торған шаҡта ғына арбаға ултырып хушлашҡанда ла Әминәнең куҙендә йәш куренмәне. Н. Мусин. Хәйер, Ишҡолда, «Тирәкле» совхозының иң төпкөлөндәге бу-лексәһендә, шаҡта ғына ике «Беларусъ»тан, иҫке бер «ДТ»нан башҡа техника ла куренмәй, буғай. С. Шәрипов.
757