Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 762
Поиск по словарям
ШАЛҠАН КӘБЕҪТӘ
2) аҡ тәнле кешегә ҡарата әйтелә. □ Белотелый. Шалҡан кеуек аҡ йөҙлө, оҙонораҡ аҡ муйынлы, тар ғына маңлайлы Миләушә. Ф. Әсәнов. Арыш һаламы төҫлө ҡуйы йомшаҡ сәсле, шалҡан кеуек аҡ йөҙлө, бер ҡарауҙа ирҙәрҙе һуштан яҙҙырыусы ҙур һоро куҙле Юля немецҡа шундай итеп ҡарай, таш бәғерле, ҡанһыҙ, миһырбанһыҙ гестапо эте лә туҙә алмай, башын ситкә бора. И. Абдуллин. Шалҡан сәсерлек бик ныҡ керләнгән, бысраҡ (ҡолаҡҡа, муйынға ҡарата). □ доел. Можно сеять репу, очень грязный (об ушах, шее и т. п.). Я [Илгиҙәр - Сәлихкә:] Бынау ереңде йыу, Сәлих ағай. Ҡап-ҡара. Шалҡан сәсерлек булған. Ш. Бикҡол.
ШАЛҠАН КӘБЕҪТӘ (Р.: кольраби; И.: kohlrabi; T.: yer lahanası) и. бот.
Ике йыллыҡ кәбеҫтә төрө. □ Кольраби (лат. Brassica oleraced). Шалҡан кәбеҫтә сәсеу. Шалҡан кәбеҫтә бешереу. Шалҡан кәбеҫтә быҡтырыу.
ШАЛҠАН ТАРТЫУ (Р.: название детской игры; И.: kind of children’s game; T: bir çocuk oyunu) и. этн.
Балалар уйыны (билдән ҡосаҡлашып, бер-бер артлы теҙелеп ултыралар; «әбейҙән» «көтөусе» шалҡан һорай; бирмәгәс, береһен тартҡылай башлай; уны ысҡындармаҫҡа тырышалар; ысҡынған береһе уйындан сыға тора). □ Название детской игры. Шалҡан тартыу уйынын уйнау. Шалҡан тартыуҙа ҡатнашыу.
ШАЛҠЫ I (Р: слабый; И.: weak; soft; slack; T.: gevşek) c.
1. Тейешенсә нығытылмаған, ныҡ итеп беркетелмәгән. □ Слабый, нетугой, несильно затянутый. Шалҡы такта. Шалҡы купер.
2. кусм. Тәртибе бушаҡ, тыйнаҡһыҙ, еңел холоҡло. □ Легкомысленный, несерьёзный. Шалҡы up.
3. диал. Йыйнаҡлыҡ, бөхтәлек етешмәгән, тейешле тәртипте һаҡламаған; әрпеш, бысраҡ. □ Неопрятный, неряшливый. Шалҡы ҡатын.
ШАЛҠЫ II (Р: слабо; И.: slackly; loosely; T: gevşekçe)/?.
1. Бушаҡ итеп. □ Слабо, нетуго. Атты шалҡы егеу.
2. Еңел-елпе. □ Легкомысленно, несерьёзно. Шалҡы ҡарау.
ШАЛҠЫЛАНЫУ (шалҡылан-) (Р: расслабляться; И.: relax; T: gevşemek) ҡ.
1. Шалҡыға (1) әйләнеү, шалҡы булыу. □ Расслабляться, разбалтываться, расшатываться. Ат арбаһы шалҡыланып бөткән.
2. диал. Бысраныу, әрпешкә әйләнеү. □ Становиться, быть неопрятным, неряшливым. Шалҡыланып йөрөу.
ШАЛЛАНЫУ (шаллан-) ҡ. диал. төш. ҡар. шаллау, страд, от шаллау. Шалланған ҡапҡа. Шалланған ту шәм. ■ Стеналар ҙа, тушәм дә, иҙән дә шалланған, һауа юҡ, тынсыу. Т. Сәғитов.
ШАЛЛАТЫУ (шаллат ) ҡ. диал. йөкм. ҡар. шаллау, понуд. от шаллау. Иҙәнде шал-латыу. Һары төҫкә шаллатыу.
ШАЛЛАУ (шалла-) (Р: красить масляной краской; И.: (apply) oil-paint; T: boyamak) ҡ. диал.
Шалға (I) буяу. □ Красить масляной краской. Ҡапҡаны шаллау. Шаллап ҡуйыу. Шаллап бөтөрөу.
ШАЛМАН I (Р: тушканчик; И.: jerboa; Т: zıplayan sıçan) и. диал. ҡар. ялман.
Оҙон артҡы аяҡтары менән һикереп йөрөй торған нәҙек оҙон ҡойроҡло дала йәнлеге. □ Тушканчик (лат. Dipodidae). Шалман өңө.
ШАЛМАН II (Р: товарищ; И.: pal; T: arkadaş) и. диал. ҡар. иптәш.
Бергә аралашып йәшәгән кешеләр (бер-береһенә ҡарата). □ Товарищ, приятель. Шалмандар осрашҡан. Шалманды саҡырыу. Шалман менән килеу.
ШАЛМИР [рус. шарнир] (Р: шарнир; И.: hinge,joint; T: menteşe) и. ҡар. күгән.
Ишек, ҡапҡа кеүек нәмәнең бер яғын ҡуҙғалырлыҡ итеп беркетеп торған тимер. □ Шарнир. Шалмир кейҙереу. Шалмиры төшкән. Шалмирҙы ҡуйыу.
ШАЛПАЙТЫУ (шалпайт-) ҡ. йөкм. ҡар. шалпайыу, понуд. от шалпайыу. Ирендәрҙе шалпайтыу. ■ Малайҙар, береһе икенсеһен уҙҙырмаҫҡа тырышып, ҡолаҡтарын шалпайтып йугерҙеләр ҙә йугерҙеләр. Б. Бикбай.
ШАЛПАЙЫУ (шалпай-, шал пая) (Р: отвисать; И.: sag; T: salkımak) ҡ.
Яҫы, ҙур булып аҫҡа табан һалыныу; һалпайыу. □ Отвисать, обвисать. Эсе шал
762
2) аҡ тәнле кешегә ҡарата әйтелә. □ Белотелый. Шалҡан кеуек аҡ йөҙлө, оҙонораҡ аҡ муйынлы, тар ғына маңлайлы Миләушә. Ф. Әсәнов. Арыш һаламы төҫлө ҡуйы йомшаҡ сәсле, шалҡан кеуек аҡ йөҙлө, бер ҡарауҙа ирҙәрҙе һуштан яҙҙырыусы ҙур һоро куҙле Юля немецҡа шундай итеп ҡарай, таш бәғерле, ҡанһыҙ, миһырбанһыҙ гестапо эте лә туҙә алмай, башын ситкә бора. И. Абдуллин. Шалҡан сәсерлек бик ныҡ керләнгән, бысраҡ (ҡолаҡҡа, муйынға ҡарата). □ доел. Можно сеять репу, очень грязный (об ушах, шее и т. п.). Я [Илгиҙәр - Сәлихкә:] Бынау ереңде йыу, Сәлих ағай. Ҡап-ҡара. Шалҡан сәсерлек булған. Ш. Бикҡол.
ШАЛҠАН КӘБЕҪТӘ (Р.: кольраби; И.: kohlrabi; T.: yer lahanası) и. бот.
Ике йыллыҡ кәбеҫтә төрө. □ Кольраби (лат. Brassica oleraced). Шалҡан кәбеҫтә сәсеу. Шалҡан кәбеҫтә бешереу. Шалҡан кәбеҫтә быҡтырыу.
ШАЛҠАН ТАРТЫУ (Р.: название детской игры; И.: kind of children’s game; T: bir çocuk oyunu) и. этн.
Балалар уйыны (билдән ҡосаҡлашып, бер-бер артлы теҙелеп ултыралар; «әбейҙән» «көтөусе» шалҡан һорай; бирмәгәс, береһен тартҡылай башлай; уны ысҡындармаҫҡа тырышалар; ысҡынған береһе уйындан сыға тора). □ Название детской игры. Шалҡан тартыу уйынын уйнау. Шалҡан тартыуҙа ҡатнашыу.
ШАЛҠЫ I (Р: слабый; И.: weak; soft; slack; T.: gevşek) c.
1. Тейешенсә нығытылмаған, ныҡ итеп беркетелмәгән. □ Слабый, нетугой, несильно затянутый. Шалҡы такта. Шалҡы купер.
2. кусм. Тәртибе бушаҡ, тыйнаҡһыҙ, еңел холоҡло. □ Легкомысленный, несерьёзный. Шалҡы up.
3. диал. Йыйнаҡлыҡ, бөхтәлек етешмәгән, тейешле тәртипте һаҡламаған; әрпеш, бысраҡ. □ Неопрятный, неряшливый. Шалҡы ҡатын.
ШАЛҠЫ II (Р: слабо; И.: slackly; loosely; T: gevşekçe)/?.
1. Бушаҡ итеп. □ Слабо, нетуго. Атты шалҡы егеу.
2. Еңел-елпе. □ Легкомысленно, несерьёзно. Шалҡы ҡарау.
ШАЛҠЫЛАНЫУ (шалҡылан-) (Р: расслабляться; И.: relax; T: gevşemek) ҡ.
1. Шалҡыға (1) әйләнеү, шалҡы булыу. □ Расслабляться, разбалтываться, расшатываться. Ат арбаһы шалҡыланып бөткән.
2. диал. Бысраныу, әрпешкә әйләнеү. □ Становиться, быть неопрятным, неряшливым. Шалҡыланып йөрөу.
ШАЛЛАНЫУ (шаллан-) ҡ. диал. төш. ҡар. шаллау, страд, от шаллау. Шалланған ҡапҡа. Шалланған ту шәм. ■ Стеналар ҙа, тушәм дә, иҙән дә шалланған, һауа юҡ, тынсыу. Т. Сәғитов.
ШАЛЛАТЫУ (шаллат ) ҡ. диал. йөкм. ҡар. шаллау, понуд. от шаллау. Иҙәнде шал-латыу. Һары төҫкә шаллатыу.
ШАЛЛАУ (шалла-) (Р: красить масляной краской; И.: (apply) oil-paint; T: boyamak) ҡ. диал.
Шалға (I) буяу. □ Красить масляной краской. Ҡапҡаны шаллау. Шаллап ҡуйыу. Шаллап бөтөрөу.
ШАЛМАН I (Р: тушканчик; И.: jerboa; Т: zıplayan sıçan) и. диал. ҡар. ялман.
Оҙон артҡы аяҡтары менән һикереп йөрөй торған нәҙек оҙон ҡойроҡло дала йәнлеге. □ Тушканчик (лат. Dipodidae). Шалман өңө.
ШАЛМАН II (Р: товарищ; И.: pal; T: arkadaş) и. диал. ҡар. иптәш.
Бергә аралашып йәшәгән кешеләр (бер-береһенә ҡарата). □ Товарищ, приятель. Шалмандар осрашҡан. Шалманды саҡырыу. Шалман менән килеу.
ШАЛМИР [рус. шарнир] (Р: шарнир; И.: hinge,joint; T: menteşe) и. ҡар. күгән.
Ишек, ҡапҡа кеүек нәмәнең бер яғын ҡуҙғалырлыҡ итеп беркетеп торған тимер. □ Шарнир. Шалмир кейҙереу. Шалмиры төшкән. Шалмирҙы ҡуйыу.
ШАЛПАЙТЫУ (шалпайт-) ҡ. йөкм. ҡар. шалпайыу, понуд. от шалпайыу. Ирендәрҙе шалпайтыу. ■ Малайҙар, береһе икенсеһен уҙҙырмаҫҡа тырышып, ҡолаҡтарын шалпайтып йугерҙеләр ҙә йугерҙеләр. Б. Бикбай.
ШАЛПАЙЫУ (шалпай-, шал пая) (Р: отвисать; И.: sag; T: salkımak) ҡ.
Яҫы, ҙур булып аҫҡа табан һалыныу; һалпайыу. □ Отвисать, обвисать. Эсе шал
762