Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 765
Поиск по словарям
ШАМАН
[һалдаттар]ҡамауға алынды һәм винтовкалар шалтырлап ҡоролдо, ҡылыстар ҡынынан һурылды. Ғ. Хисамов.
ШАЛТЫРМАҠ I (шалтырмағы) (Р.: блок нитченки; И.: detail of a loom; T.: makara) и. диал.
1. Көрөҫтө күтәреп алмаш-тилмәш йөрөтөп торған сығыр йәки тейәк; көрөҫ сығыры. □ Блок нитченки. Шалтырмағы боҙолған.
2. Тимер үҙәккә кейҙереп әйләндерә торған еп урағыс ҡорал; тырпыса. □ Дуплянка (разновидность мотовила, часть домашнего ткацкого станка). Туҙ шалтырмаҡ. Ағас шалтырмаҡ.
ШАЛТЫРМАҠ II (шалтырмағы) и. диал. ҡар. шарлауыҡ 1. Шалтырмаҡҡа яҡын барыу. Беҙҙең яҡта шалтырмаҡтар бик куп.
ШАЛТЫРМАҠ III (Р: приветливый; И.: cordial; T: güleryüzlü) с. диал. ҡар. алсаҡ.
Асыҡ сырайлы, илгәҙәк, көләс. □ Приветливый, открытый. Шалтырмаҡ булыу. Шалтырмаҡ йөҙ.
ШАЛТЫРМАҠ IV (шалтырмағы) и. диал. ҡар. шатырлаҡ.
ШАЛТЫР-ШОЛТОР, шалтыр ҙа шол-тор (Р: подражание звону, звуку металлических или стеклянных предметов; И.: clank; T: şangır şungur) оҡш.
Ҡабат-ҡабат шалтыр иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание звону, звуку металлических или стеклянных предметов, которые гремят при движении, при ударе друг об друга. Шалтыр-шолтор килеу. Шалтыр ҙа шолтор итеу. ■ Оҫтабикә шалтор-шолтор иттереп ауыр йоҙаҡты асты һәм, бер яҡҡа сығып, Усман ағайға эскә инергә юл бирҙе. Р. Ғабдрахманов. Тиҙҙән ҡыҙҙар шау-лаша-шаулаша сыҡтылар ҙа, буш флягалары, биҙрәләре менән шалтор-шолтор килеп, яҡында ғына ағып ятҡан кескәй инешкә ҡарай йунәлделәр. Д. Исламов.
ШАЛФЕЙ [лат. salvia] (Р: шалфей; И.: sage; T: adaçayı) и. бот.
Ирен сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған аҡһыл йәшел төҫтәге киртләс япраҡлы хуш еҫле тау үләне (медицинала ҡулланыла). □ Шалфей. / Шалфейный (лат. Salvia). Шалфей
төнәтмәһе яһау. Шалфей еҫе. ■ Зөһрә бер уҙе ватыҡ сәйнуктә уҙенә шалфей ҡайнатып эсә. С. Агиш.
ШАЛЫ (Р: недроблёный рис; И.: uncrushed rice; T: öğütülmemiş pirinç) и.
Ярылмаған дөгө. □ Недроблёный рис.
■ Йөҙ батман бойҙай, ун батман шалы. А. Таһиров.
ШАМ [фарс. ] (Р: вечер; И.: eveniog; T: şam) и. иҫк. ҡар. кис 1.
Ҡараңғы төшә башлаған ваҡыт. □ Вечер.
■ Танымаҫһың куҙең асып собых илә шамды. Бәйеттән.
ШАМА (Р: чаинка; И.: tea dreg; tea-leaf; T: çay yaprağı) u.
Бешереп эскәндән һуң ҡалған сәй төпрәһе. □ Чаинка, остатки заваренного чая. ■ Сәй шамаһы аҡрынлап төпкә бата. И. Абдуллин. Ишбикә әбей уҙенең сынаяғында йөҙөп йөрөгән сәй шамаһын усына алды, ирендәрен йыбырлатып ҡына теләк теләп, кукрәксәһенә тыҡты. 3. Ураҡсин. Хажисол-тан сәй өҫтөндә йөҙөп йөрөгән шаманы алып сәйнәне. Я. Хамматов.
ШАМАИЛ [ғәр. JSLû____Л>] (Р: шамаиль; И.:
kind of church calendar, Moslem popular print; T: şemail) и. дини.
Мосолман сәнғәтенең үҙенсәлекле бер төрө булған, картина формаһында эшләнгән, каллиграфик яҙыуҙар менән төшөрөлгән һүрәт (доға). □ Шамаиль. ■ Турҙә стенала шамаил эленгән. А. Карнай.
ШАМАЙ (Р: шемая; И.: royal fish; T: tatlısu kolyoz balığı) и. зоол.
Азов, Каспий, Ҡара һәм Арал диңгеҙҙәре бассейнында йәшәй торған мөһим промысла балығы. □ Шемая (лат. Chalcalbumus). Шамай тотоу. Шамай урсетеу. Шамай ыуылдырығы.
ШАМАЙ БАЛЫҠ (балығы) и. зоол. ҡар. шамай. Шамай балыҡ бешереу. Шамай балыҡ һатып алыу.
ШАМАН [эвенк.] (Р: шаман; И.: shaman; T: şaman) и. ҡар. ҡам.
Шаманизм динендә рухтар менән бәйләнештә тороусы, йола, им-том башҡара торған кеше. □ Шаман. / Шаманский, шаманий. ■ Мәңгелек йортта яман рухтар ҡалмаһын, хан ҡыҙы тыныс йоҡлаһын, -тине шаман. С. Бәҙретдинов.
765
[һалдаттар]ҡамауға алынды һәм винтовкалар шалтырлап ҡоролдо, ҡылыстар ҡынынан һурылды. Ғ. Хисамов.
ШАЛТЫРМАҠ I (шалтырмағы) (Р.: блок нитченки; И.: detail of a loom; T.: makara) и. диал.
1. Көрөҫтө күтәреп алмаш-тилмәш йөрөтөп торған сығыр йәки тейәк; көрөҫ сығыры. □ Блок нитченки. Шалтырмағы боҙолған.
2. Тимер үҙәккә кейҙереп әйләндерә торған еп урағыс ҡорал; тырпыса. □ Дуплянка (разновидность мотовила, часть домашнего ткацкого станка). Туҙ шалтырмаҡ. Ағас шалтырмаҡ.
ШАЛТЫРМАҠ II (шалтырмағы) и. диал. ҡар. шарлауыҡ 1. Шалтырмаҡҡа яҡын барыу. Беҙҙең яҡта шалтырмаҡтар бик куп.
ШАЛТЫРМАҠ III (Р: приветливый; И.: cordial; T: güleryüzlü) с. диал. ҡар. алсаҡ.
Асыҡ сырайлы, илгәҙәк, көләс. □ Приветливый, открытый. Шалтырмаҡ булыу. Шалтырмаҡ йөҙ.
ШАЛТЫРМАҠ IV (шалтырмағы) и. диал. ҡар. шатырлаҡ.
ШАЛТЫР-ШОЛТОР, шалтыр ҙа шол-тор (Р: подражание звону, звуку металлических или стеклянных предметов; И.: clank; T: şangır şungur) оҡш.
Ҡабат-ҡабат шалтыр иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание звону, звуку металлических или стеклянных предметов, которые гремят при движении, при ударе друг об друга. Шалтыр-шолтор килеу. Шалтыр ҙа шолтор итеу. ■ Оҫтабикә шалтор-шолтор иттереп ауыр йоҙаҡты асты һәм, бер яҡҡа сығып, Усман ағайға эскә инергә юл бирҙе. Р. Ғабдрахманов. Тиҙҙән ҡыҙҙар шау-лаша-шаулаша сыҡтылар ҙа, буш флягалары, биҙрәләре менән шалтор-шолтор килеп, яҡында ғына ағып ятҡан кескәй инешкә ҡарай йунәлделәр. Д. Исламов.
ШАЛФЕЙ [лат. salvia] (Р: шалфей; И.: sage; T: adaçayı) и. бот.
Ирен сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған аҡһыл йәшел төҫтәге киртләс япраҡлы хуш еҫле тау үләне (медицинала ҡулланыла). □ Шалфей. / Шалфейный (лат. Salvia). Шалфей
төнәтмәһе яһау. Шалфей еҫе. ■ Зөһрә бер уҙе ватыҡ сәйнуктә уҙенә шалфей ҡайнатып эсә. С. Агиш.
ШАЛЫ (Р: недроблёный рис; И.: uncrushed rice; T: öğütülmemiş pirinç) и.
Ярылмаған дөгө. □ Недроблёный рис.
■ Йөҙ батман бойҙай, ун батман шалы. А. Таһиров.
ШАМ [фарс. ] (Р: вечер; И.: eveniog; T: şam) и. иҫк. ҡар. кис 1.
Ҡараңғы төшә башлаған ваҡыт. □ Вечер.
■ Танымаҫһың куҙең асып собых илә шамды. Бәйеттән.
ШАМА (Р: чаинка; И.: tea dreg; tea-leaf; T: çay yaprağı) u.
Бешереп эскәндән һуң ҡалған сәй төпрәһе. □ Чаинка, остатки заваренного чая. ■ Сәй шамаһы аҡрынлап төпкә бата. И. Абдуллин. Ишбикә әбей уҙенең сынаяғында йөҙөп йөрөгән сәй шамаһын усына алды, ирендәрен йыбырлатып ҡына теләк теләп, кукрәксәһенә тыҡты. 3. Ураҡсин. Хажисол-тан сәй өҫтөндә йөҙөп йөрөгән шаманы алып сәйнәне. Я. Хамматов.
ШАМАИЛ [ғәр. JSLû____Л>] (Р: шамаиль; И.:
kind of church calendar, Moslem popular print; T: şemail) и. дини.
Мосолман сәнғәтенең үҙенсәлекле бер төрө булған, картина формаһында эшләнгән, каллиграфик яҙыуҙар менән төшөрөлгән һүрәт (доға). □ Шамаиль. ■ Турҙә стенала шамаил эленгән. А. Карнай.
ШАМАЙ (Р: шемая; И.: royal fish; T: tatlısu kolyoz balığı) и. зоол.
Азов, Каспий, Ҡара һәм Арал диңгеҙҙәре бассейнында йәшәй торған мөһим промысла балығы. □ Шемая (лат. Chalcalbumus). Шамай тотоу. Шамай урсетеу. Шамай ыуылдырығы.
ШАМАЙ БАЛЫҠ (балығы) и. зоол. ҡар. шамай. Шамай балыҡ бешереу. Шамай балыҡ һатып алыу.
ШАМАН [эвенк.] (Р: шаман; И.: shaman; T: şaman) и. ҡар. ҡам.
Шаманизм динендә рухтар менән бәйләнештә тороусы, йола, им-том башҡара торған кеше. □ Шаман. / Шаманский, шаманий. ■ Мәңгелек йортта яман рухтар ҡалмаһын, хан ҡыҙы тыныс йоҡлаһын, -тине шаман. С. Бәҙретдинов.
765