Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 833
Поиск по словарям
ШОҢҒОР
[Айбулаттың] шоморт ҡара куҙҙәре кешегә тура ҡарай, уҙенең фекер ағымына ҡарап, бер йылы нур ала, бер ут уйнатып яна. Һ. Дәүләтшина. [Ҡыҙыҡайҙың] шоморт ҡара куҙҙәре шар асылып, ҙурайып китте кеуек, серле йылмайыуҙанмы, әллә тулҡынланыуҙанмы йөҙөнә ҡыҙыллыҡ йугерҙе. Р. Байбулатов. Мин ҡарттың йәш сағын куҙ алдыма килтерәм: шоморт ҡара ат менгән уткер куҙле егет. Ә. Чаныш.
ШОМОРТЛАНЫУ (шомортлан-) (Р.: завязываться (о плодах черёмухи)', И.: kern (of bird-cherry); T.: idris ağacının meyvesi oluşmak) ҡ. диал.
Муйылланыу, сәскә атҡандан һуң муйылға әүерелеү; емешләнеү. □ Завязываться (о плодах черёмухи). Ап-аҡ сәскәләрҙең ҡап-ҡара шомортланыуы - бик ҡыҙыҡ куренеш.
ШОМОРТЛО (Р: с черёмухой; И.: with bird-cherry fruit; T.: idrisli) с. диал.
Муйыллы, муйылы булған. □ С черёмухой (с плодами или мукой черёмухи). Шомортло май. Шомортло рулет.
ШОМОРТЛОҠ (шомортлоғо) (Р: черёмуховая роща; И.: bird-cherry growth; T.: idris ağacı yetişen yer) и. диал. ҡар. муйыллыҡ.
Муйыл күпләп үҫкән урын. □ Черёмуховая роща, черёмушник. Ҡуйы шомортлоҡ. Әй буйындағы шомортлоҡтар.
ШОМОРТ СӘСӘГЕ (Р: узор шали, похожий на лист черёмухи; И.: kind of pattern; T.: şalın idris yaprağına benzeyen bir deseni) u. диал.
Муйыл япрағына оҡшаған шәл биҙәге. □ Узор шали, похожий на лист черёмухи. Шоморт сәсәге төшөрөп шәл бәйләу.
ШОМПОЛ [нем. Stempel] (Р.: шомпол; И.: ramrod; T.: harbi) и.
Мылтыҡ көбәген таҙарта торған нәҙек оҙон тимер сыбыҡ; шып, шыбыҡ. □ Шомпол (стержень для чистки и смазки канала ствола ручного стрелкового оружия). / Шомпольный. Шомпол менән таҙартыу. Шомпол осо. ■ Элекке заманда һалдаттарҙы ғына шомполдар менән туҡмағандар тугелме һуң? Ә. Бикчәнтәев. Окоп ҡаҙырға ярҙам иткән кешеләрҙең арҡаларына шомпол менән иллешәр мәртәбә һуҡтылар. С. Поварисов. Дурт казак Дәуләтбайҙы төрткөләй-төрт-
көләй ялан уртаһына сығарып йөҙ тубән һалдылар ҙа шомпол менән туҡмарға керештеләр. Я. Хамматов.
ШОМПОЛЛАУ (шомполла-) (Р: чистить шомполом канал ствола ружья; И.: use а cleaning rod; T.: ateşli silahların içini harbi ile temizlemek) ҡ.
1. Мылтыҡ көбәген шомпол менән таҙартыу. □ Чистить шомполом канал ствола ружья. Мылтыҡтарҙы шомполлау.
2. Шомпол менән һуҡтырыу. □ Пороть шомполами (наказывать, нанося удары шомполами). М Хеҙмәтсән крәҫтиәндәрҙең шомпол алғандары ғына тугел, туҡмалмағандары ла, шомполлағандарын көтмәйенсә, урманға ҡаса башланы. Б. Хәсән.
ШОМРАЙТЫУ (шомрайт-) ҡ. диал. йөкм. ҡар. шомрайыу, понуд. от шомрайыу. Ҡе-шене шомрайтыу. Ат ҡолаҡтарын шом-райтты.
ШОМРАЙЫУ (шомрай-, шомрая) (Р: насторожиться; И.: become aware; awake; T.: kulaklarını dikmek) ҡ. диал.
1. Ҡолағын артҡа йығып һағайыу (атҡа ҡарата). □ Насторожиться, навострить (насторожить) уши (о лошадях). Ат, шомрайып, ашауынан туҡтаны. ■ [Рәхмәй:] Ана арыраҡ торғаны ла ҡоланың балаһы. Ә ул төптө дурак, бер ҙә кешене танымай. Егә башланыңмы, һиңә шомрайып ҡарай. Ғ. Ғүмәр.
2. Һағайыу, шомланыу; һағышланыу. □ Настораживаться; тосковать, а Ҡул алсаҡ, ҡашына саҡыра, ҡасан ғына шомрайып ята ине. Р. Камал.
ШОМТОР (Р: шапка-ушанка; И.: ushanka, trooper hat; T.: Rus kalpağı, uşanka, kulak şapkası) и. һөйл.
Ҡолаҡсын, ҡолаҡлы бүрек. □ Шапка-ушанка. Шомтор кейеу. Шомтор ҡолаҡты һалҡын тейеуҙән һаҡлай.
ШОНҒОШ (Р: кривляка; И.: mugger; monkey; T.: fingirdek) с. диал.
Осонғос, боршандаҡ. □ Кривляка. Шон-ғош малай.
ШОҢҒОР (Р: колокольчик; И.: little bell; T.: çıngırak) и. диал.
Дуңғырлаҡ (I). □ Колокольчик, ботало. Ат муйынына шоңғор тағыу.
833
[Айбулаттың] шоморт ҡара куҙҙәре кешегә тура ҡарай, уҙенең фекер ағымына ҡарап, бер йылы нур ала, бер ут уйнатып яна. Һ. Дәүләтшина. [Ҡыҙыҡайҙың] шоморт ҡара куҙҙәре шар асылып, ҙурайып китте кеуек, серле йылмайыуҙанмы, әллә тулҡынланыуҙанмы йөҙөнә ҡыҙыллыҡ йугерҙе. Р. Байбулатов. Мин ҡарттың йәш сағын куҙ алдыма килтерәм: шоморт ҡара ат менгән уткер куҙле егет. Ә. Чаныш.
ШОМОРТЛАНЫУ (шомортлан-) (Р.: завязываться (о плодах черёмухи)', И.: kern (of bird-cherry); T.: idris ağacının meyvesi oluşmak) ҡ. диал.
Муйылланыу, сәскә атҡандан һуң муйылға әүерелеү; емешләнеү. □ Завязываться (о плодах черёмухи). Ап-аҡ сәскәләрҙең ҡап-ҡара шомортланыуы - бик ҡыҙыҡ куренеш.
ШОМОРТЛО (Р: с черёмухой; И.: with bird-cherry fruit; T.: idrisli) с. диал.
Муйыллы, муйылы булған. □ С черёмухой (с плодами или мукой черёмухи). Шомортло май. Шомортло рулет.
ШОМОРТЛОҠ (шомортлоғо) (Р: черёмуховая роща; И.: bird-cherry growth; T.: idris ağacı yetişen yer) и. диал. ҡар. муйыллыҡ.
Муйыл күпләп үҫкән урын. □ Черёмуховая роща, черёмушник. Ҡуйы шомортлоҡ. Әй буйындағы шомортлоҡтар.
ШОМОРТ СӘСӘГЕ (Р: узор шали, похожий на лист черёмухи; И.: kind of pattern; T.: şalın idris yaprağına benzeyen bir deseni) u. диал.
Муйыл япрағына оҡшаған шәл биҙәге. □ Узор шали, похожий на лист черёмухи. Шоморт сәсәге төшөрөп шәл бәйләу.
ШОМПОЛ [нем. Stempel] (Р.: шомпол; И.: ramrod; T.: harbi) и.
Мылтыҡ көбәген таҙарта торған нәҙек оҙон тимер сыбыҡ; шып, шыбыҡ. □ Шомпол (стержень для чистки и смазки канала ствола ручного стрелкового оружия). / Шомпольный. Шомпол менән таҙартыу. Шомпол осо. ■ Элекке заманда һалдаттарҙы ғына шомполдар менән туҡмағандар тугелме һуң? Ә. Бикчәнтәев. Окоп ҡаҙырға ярҙам иткән кешеләрҙең арҡаларына шомпол менән иллешәр мәртәбә һуҡтылар. С. Поварисов. Дурт казак Дәуләтбайҙы төрткөләй-төрт-
көләй ялан уртаһына сығарып йөҙ тубән һалдылар ҙа шомпол менән туҡмарға керештеләр. Я. Хамматов.
ШОМПОЛЛАУ (шомполла-) (Р: чистить шомполом канал ствола ружья; И.: use а cleaning rod; T.: ateşli silahların içini harbi ile temizlemek) ҡ.
1. Мылтыҡ көбәген шомпол менән таҙартыу. □ Чистить шомполом канал ствола ружья. Мылтыҡтарҙы шомполлау.
2. Шомпол менән һуҡтырыу. □ Пороть шомполами (наказывать, нанося удары шомполами). М Хеҙмәтсән крәҫтиәндәрҙең шомпол алғандары ғына тугел, туҡмалмағандары ла, шомполлағандарын көтмәйенсә, урманға ҡаса башланы. Б. Хәсән.
ШОМРАЙТЫУ (шомрайт-) ҡ. диал. йөкм. ҡар. шомрайыу, понуд. от шомрайыу. Ҡе-шене шомрайтыу. Ат ҡолаҡтарын шом-райтты.
ШОМРАЙЫУ (шомрай-, шомрая) (Р: насторожиться; И.: become aware; awake; T.: kulaklarını dikmek) ҡ. диал.
1. Ҡолағын артҡа йығып һағайыу (атҡа ҡарата). □ Насторожиться, навострить (насторожить) уши (о лошадях). Ат, шомрайып, ашауынан туҡтаны. ■ [Рәхмәй:] Ана арыраҡ торғаны ла ҡоланың балаһы. Ә ул төптө дурак, бер ҙә кешене танымай. Егә башланыңмы, һиңә шомрайып ҡарай. Ғ. Ғүмәр.
2. Һағайыу, шомланыу; һағышланыу. □ Настораживаться; тосковать, а Ҡул алсаҡ, ҡашына саҡыра, ҡасан ғына шомрайып ята ине. Р. Камал.
ШОМТОР (Р: шапка-ушанка; И.: ushanka, trooper hat; T.: Rus kalpağı, uşanka, kulak şapkası) и. һөйл.
Ҡолаҡсын, ҡолаҡлы бүрек. □ Шапка-ушанка. Шомтор кейеу. Шомтор ҡолаҡты һалҡын тейеуҙән һаҡлай.
ШОНҒОШ (Р: кривляка; И.: mugger; monkey; T.: fingirdek) с. диал.
Осонғос, боршандаҡ. □ Кривляка. Шон-ғош малай.
ШОҢҒОР (Р: колокольчик; И.: little bell; T.: çıngırak) и. диал.
Дуңғырлаҡ (I). □ Колокольчик, ботало. Ат муйынына шоңғор тағыу.
833