Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 99
Поиск по словарям
УҠЛЫ ҠАРАҒАЙ
УҠ ЙОНДОҘО (Р.: Стрела (созвездие); И.: Dart; T.: Okçuk (takımyıldızı) и. астр.
(баш хәреф менән) Күктең төньяҡ ярымшарында урынлашҡан йондоҙлоҡ. □ Стрела (созвездие). Уҡ йондоҙо күренеү. Уҡ йондоҙон күҙәтеү.
УҠ ЙЫЛАН (Р: стрела-змея; И.: arrow snake; T.: (zehirli) ok yılanı) и. диал.
1. Сүллектә йыш таралған ағыулы йылан. □ Стрела-змея (лат. Psammophis lineolatus). Уҡ йылан осратыу. Уҡ йылан ояһына юлығыу. Уҡ йылан ағыуы.
2. Йылтыр һары төҫтәге бәләкәйерәк йылан (сыбыҡ менән һуҡҡанда өҙөлөп тора); баҡыр йылан. □ Медянка (лат. Coronella). Уҡ йылан ояһы. Уҡ йыланға баҫыу.
УҠ-ЙӘЙӘ (Р: луки-стрелы; И.: bow, arrow and all; T.: ok yay) и. йыйн.
Уҡтан, яндан торған бөтә ҡорал. □ Луки-стрелы. М Ете туған йондоҙ маңлайлы аттарҙы тотоп, ҡыл йүгәндәр менән йүгәнләгәндәр, көмөш өҙәңгеле эйәрҙәрҙе эйәрләп, яурынға уҡ-йәйә аҫып, билгә ҡылыс тағып, ҡая таштар араһына сабып кереп киткәндәр. И. Абдуллин. [Егет] Аҡбуҙ атын менгән дә, олатаһының олатаһынан тороп ҡалған уҡ-йәйәһен алып, теге дейеүҙе эҙләргә киткән. Р. Ғабдрахманов. [Батырша] ике шәкертен ике яғына ҡуйып, уҡ-йәйәләрен ҡулға алып, юл уртаһына баҫты. Ғ. Хөсәйенов.
УҠҠОЙРОҠ (уҡҡойроғо) (Р.: длиннохвостая синица; И.: tit species; T.: uzun kuyruklu baştankara (kuşu) и. диал. ҡар. мамыҡас.
Япраҡлы һәм аралаш урмандарҙа йәшәгән, оҙон сыбар ҡойроҡло, йомшаҡ ҡауырһынлы, турғайҙан бәләкәйерәк ҡош. □ Длиннохвостая синица (лат. Acredula caudata). Уҡҡойроҡ бөжәктәр һәм уларҙың ҡарышлауыҡтары менән туҡлана.
УҠЛАУ I (Р: скалка; И.: rolling-pin; Т.: oklava) и.
1. Ҡамыр йәйә торған йомро таяҡ. □ Скалка. Уҡлау менән ҡамыр йәйеү. ■ [Ҡыҙырас:] Әсәй, таҡта булһа, мин һиңә һауыт-һаба ҡуйғыс та, уҡлау ҙа, хатта кухня өҫтәле лә эшләп бирер инем. 3. Биишева. Зифаға быға
тиклем үҙенә хеҙмәт иткән уҡлау, табағас, тәртешкә кеүек йорт кәрәктәре лә моңайып ҡалалар төҫлө күренде. Ф. Чанышева. Әхсәндең башына, әйтерһең дә, уҡлау менән һеңгәҙәтә һуҡты ул [Хәлкәс ҡарт]. Р. Байбулатов. • Май уҡлау йоттора. Әйтем.
2. миф. Насар көстәрҙе ҡыуыу өсөн ҡулланылған мифлаштырылған предмет (ҡатын-ҡыҙ башланғысы символы). □ Скалка (мифологизированный предмет, символизирующий женское начало, выполняющий отгонную функцию). ■ Осанлы баланы имсе уҡлау менән өс ерҙән төрткөләп имләй. «Башҡорттарҙың им-том китабы»нан.
♦ Уҡлау йотҡан төп-төҙ булып ҡатып ҡалған кешегә ҡарата әйтелә. □ соотв. Будто (как) аршин проглотил. ■ Кисә генә отделение командиры алдында уҡлау йотҡан кешегә әйләнгән курсанттар — бөгөн йәш командирҙар — күкрәктәрен кирә, баштарын күтәрә төшөп, ҡуҡрайып йөрөйҙәр. И. Абдуллин. [Ғәлимә — Саяфҡа:] Жозефи-наһы алдында Наполеондың Наполеоны мүкәйләп йөрөгән, ә һин уҡлау йотҡан кеүек ултыраһыңсы. Т. Ғарипова.
УҠЛАУ II (уҡла-) (Р: целиться, прицеливаться чем\ И.: aim, take aim; T.: nişan almak) ҡ. диал. ҡар. тоҫҡау 1.
Туралап йүнәлтеү, төбәү. □ Целиться, прицеливаться чем. Уҡ уҡлау. Таяҡты уҡлау. Уҡлап атыу.
УҠЛАУЫҠ (уҡлауығы) и. диал. ҡар. уҡлау I. Уҡлау ыҡ яһау. Уҡлау ыҡ менән йәймә йәйеү.
УҠЛЫ (Р: подходящий (для броска); И.: heavy; T.: oklu (atmak için uygun olan) c. диал.
Бәргәндә, һелтәгәндә шәп оса, ныҡ тейә торған; буйтлы. □ Подходящий (для броска). Уҡлы балта. Уҡлы таяҡ.
УҠЛЫ ҠАРАҒАЙ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T.: bir Başkurt boyunun ismi) и. этн.
Ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени
99
УҠ ЙОНДОҘО (Р.: Стрела (созвездие); И.: Dart; T.: Okçuk (takımyıldızı) и. астр.
(баш хәреф менән) Күктең төньяҡ ярымшарында урынлашҡан йондоҙлоҡ. □ Стрела (созвездие). Уҡ йондоҙо күренеү. Уҡ йондоҙон күҙәтеү.
УҠ ЙЫЛАН (Р: стрела-змея; И.: arrow snake; T.: (zehirli) ok yılanı) и. диал.
1. Сүллектә йыш таралған ағыулы йылан. □ Стрела-змея (лат. Psammophis lineolatus). Уҡ йылан осратыу. Уҡ йылан ояһына юлығыу. Уҡ йылан ағыуы.
2. Йылтыр һары төҫтәге бәләкәйерәк йылан (сыбыҡ менән һуҡҡанда өҙөлөп тора); баҡыр йылан. □ Медянка (лат. Coronella). Уҡ йылан ояһы. Уҡ йыланға баҫыу.
УҠ-ЙӘЙӘ (Р: луки-стрелы; И.: bow, arrow and all; T.: ok yay) и. йыйн.
Уҡтан, яндан торған бөтә ҡорал. □ Луки-стрелы. М Ете туған йондоҙ маңлайлы аттарҙы тотоп, ҡыл йүгәндәр менән йүгәнләгәндәр, көмөш өҙәңгеле эйәрҙәрҙе эйәрләп, яурынға уҡ-йәйә аҫып, билгә ҡылыс тағып, ҡая таштар араһына сабып кереп киткәндәр. И. Абдуллин. [Егет] Аҡбуҙ атын менгән дә, олатаһының олатаһынан тороп ҡалған уҡ-йәйәһен алып, теге дейеүҙе эҙләргә киткән. Р. Ғабдрахманов. [Батырша] ике шәкертен ике яғына ҡуйып, уҡ-йәйәләрен ҡулға алып, юл уртаһына баҫты. Ғ. Хөсәйенов.
УҠҠОЙРОҠ (уҡҡойроғо) (Р.: длиннохвостая синица; И.: tit species; T.: uzun kuyruklu baştankara (kuşu) и. диал. ҡар. мамыҡас.
Япраҡлы һәм аралаш урмандарҙа йәшәгән, оҙон сыбар ҡойроҡло, йомшаҡ ҡауырһынлы, турғайҙан бәләкәйерәк ҡош. □ Длиннохвостая синица (лат. Acredula caudata). Уҡҡойроҡ бөжәктәр һәм уларҙың ҡарышлауыҡтары менән туҡлана.
УҠЛАУ I (Р: скалка; И.: rolling-pin; Т.: oklava) и.
1. Ҡамыр йәйә торған йомро таяҡ. □ Скалка. Уҡлау менән ҡамыр йәйеү. ■ [Ҡыҙырас:] Әсәй, таҡта булһа, мин һиңә һауыт-һаба ҡуйғыс та, уҡлау ҙа, хатта кухня өҫтәле лә эшләп бирер инем. 3. Биишева. Зифаға быға
тиклем үҙенә хеҙмәт иткән уҡлау, табағас, тәртешкә кеүек йорт кәрәктәре лә моңайып ҡалалар төҫлө күренде. Ф. Чанышева. Әхсәндең башына, әйтерһең дә, уҡлау менән һеңгәҙәтә һуҡты ул [Хәлкәс ҡарт]. Р. Байбулатов. • Май уҡлау йоттора. Әйтем.
2. миф. Насар көстәрҙе ҡыуыу өсөн ҡулланылған мифлаштырылған предмет (ҡатын-ҡыҙ башланғысы символы). □ Скалка (мифологизированный предмет, символизирующий женское начало, выполняющий отгонную функцию). ■ Осанлы баланы имсе уҡлау менән өс ерҙән төрткөләп имләй. «Башҡорттарҙың им-том китабы»нан.
♦ Уҡлау йотҡан төп-төҙ булып ҡатып ҡалған кешегә ҡарата әйтелә. □ соотв. Будто (как) аршин проглотил. ■ Кисә генә отделение командиры алдында уҡлау йотҡан кешегә әйләнгән курсанттар — бөгөн йәш командирҙар — күкрәктәрен кирә, баштарын күтәрә төшөп, ҡуҡрайып йөрөйҙәр. И. Абдуллин. [Ғәлимә — Саяфҡа:] Жозефи-наһы алдында Наполеондың Наполеоны мүкәйләп йөрөгән, ә һин уҡлау йотҡан кеүек ултыраһыңсы. Т. Ғарипова.
УҠЛАУ II (уҡла-) (Р: целиться, прицеливаться чем\ И.: aim, take aim; T.: nişan almak) ҡ. диал. ҡар. тоҫҡау 1.
Туралап йүнәлтеү, төбәү. □ Целиться, прицеливаться чем. Уҡ уҡлау. Таяҡты уҡлау. Уҡлап атыу.
УҠЛАУЫҠ (уҡлауығы) и. диал. ҡар. уҡлау I. Уҡлау ыҡ яһау. Уҡлау ыҡ менән йәймә йәйеү.
УҠЛЫ (Р: подходящий (для броска); И.: heavy; T.: oklu (atmak için uygun olan) c. диал.
Бәргәндә, һелтәгәндә шәп оса, ныҡ тейә торған; буйтлы. □ Подходящий (для броска). Уҡлы балта. Уҡлы таяҡ.
УҠЛЫ ҠАРАҒАЙ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T.: bir Başkurt boyunun ismi) и. этн.
Ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени
99