Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 176 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
энәсә
ЭНӘСӘ I (Р.: раскатанное кружочком тесто; И.: dough for national pastry; T.: açılmış hamur) и. этн.
Бауырһаҡ өсөн таҫма-таҫма итеп теленгән йәки нәҙек кенә итеп йомарланған ҡамыр. □ Раскатанное кружочком тесто (для нарезания баурсака). Энәсә теҙелгән таҫтамал. Энәсәләрҙе ҡырҡа башлау. Энәсә йомарлатыу.
ЭНӘСӘ II и. диал. ҡар. энесә бармаҡ. Энәсәне бинт менән бәйләп ҡуйыу. Энәсәне бәреү. Энәсәне шештереү.
ЭНӘТЕЛ и. диал. ҡар. энәлек I. Энәтел киптереү. Энәтел емеше йыйыу. ■ Ағайым мәрхүмдең Зәкиә ҡарсыҡтан имләтеп йөрөгәне, .. энәтел менән ыҫланғаны, ат тирен һыпырып эсергәндәре иҫемә төшөп китте. Н. Ҡәрипов.
ЭНӘТЕШТЕКӘЙ и. диал. ҡар. энәлек I. Энәтештекәй сәскәләре. Энәтештекәй өлгөргән мәл.
ЭНӘ ТИРЕЛЕЛӘР (Р.: иглокожие; И.: Echinodermata; T.: derisi dikenliler) и. зоол.
Донъя океаны төбөндә йәшәүсе энә кеүек ҡытыршы тиреле диңгеҙ йән эйәләренең дөйөм атамаһы. □ Иглокожие (лат. Echino-dermatd). Энә тирелеләр төҙөлөшө. Энә тирелеләр һөлдәһе. Энә тирелеләр рәтенә диңгеҙ терпеһен, диңгеҙ йондоҙон, диңгеҙ лилиәһен һ.б. индерәләр.
ЭНӘТКЕС (Р.: игла боярышника; И.: thorn; T.: akdikenin iğnesi) и. диал.
Энәлек сәнскеһе. □ Игла боярышника. Энәткескә сәнселеү. Ҡороған энәткес ҡаҙалыу.
ЭҢГЕР-МЕҢГЕР I и. ҡар. эңер. Эңгер-меңгер ваҡыты. Эңгер-меңгерҙә йөрөү. Эңгер-меңгер еле яман. К Ҡояш байып, эңгер-меңгер төшә башлағайны инде. С. Поварисов. Эңгер-меңгер яҡынлаша, әле генә ап-аҡ булып күҙҙе сағылдырып ятҡан ҡар шәмәхәләнә, күк йөҙө шәмәрә бара. Г. Яҡупова.
ЭҢГЕР-МЕҢГЕР II (Р: шатаясь; И.: dingle-dangle; T.: sallana sallana) р. диал. ҡар. аңҡы-тиңке.
Ике яҡҡа аумаҡайланып, болғанлап. □ Шатаясь, качаясь. Эңгер-меңгер йөрөү. Эңгер-меңгер атлап китеү.
ЭҢГӘК (эңгәге) (Р.: самка; И.: female; Т.: dişi) с. диал. ҡар. орғасы.
Инә енесле (быҙау, бәрәскә ҡарата). □ Самка (детёныш женского пола коровы, овцы, козы). Эңгәк быҙау. Эңгәк бәрәс.
ЭҢГӘК ДӨЙӘ (Р.: верблюдица; И.: female camel; T.: dişi deve) и. зоол.
Инә дөйә. □ Верблюдица. Эңгәк дөйә һөтө. Баҡтаһын ҡоймаған эңгәк дөйә.
ЭҢЕР (Р.: сумерки; И.: twilight; Т.: alacakaranlık) и.
1. Ҡояш байығас йә таң атыр алдынан булған ҡараңғылы-яҡтылы мәл. □ Сумерки. / Сумеречный. Эңер ваҡыты. Эңер ҡараңғылығы. Ҡыҙыл эңер. Эңер төшөп килә. М Муйыл сәскә атҡан саҡ, уның ап-аҡ ҡалын тәлгәштәре таң эңере аша ла күренеп тора, сирень еҫе аңҡый. Р. Байымов. Ҡотлояров ротаһы эңер төшөү менән тауыш-тынһыҙ ҡалҡыулыҡҡа үрмәләргә һәм, фашистарға яҡыныраҡ килеп, пулемёттан, автоматтарҙан ут асып шау-шыу ҡуптарырға тейеш. Р. Камал. Менәм бейек тауҙың баштарына йомшаҡ эңер еле иҫкәндә. Д. Юлтый. Ҡиске эңерҙә ҡара йәшкелт төҫкә ингән йылға, бер нәмә булмағандай, тыныс ҡына аға ла аға. М. Садиҡова.
2. күсм. Кеше ғүмеренең һуңғы йылдары, ҡартлыҡ көндәре. □ Старость. Ғүмер эңере. ■ Мөбәййәнәне Һарыбайсал үҙенең ғүмер эңере яҡынлашҡан көндәрендә .. һылыулығына, саялығына ҡыҙығып алған. Ғ. Ибраһимов.
3. миф. Зәхмәттәр зыян итә торған мәл. □ Сумерки (опасное время суток, время активизации нечистой силы), в Ҡыҙыл эңерҙә һыуға барырға ярамай. Ҡыҙыл эңерҙә йоҡлаһаң, ауырырһың. «Башҡорт мифологияһынан.
ЭҢЕРБАУ (Р.: завязка; И.: string; strap; T.: bağ) и. диал. ҡар. үңербау.
Күлдәк яғаһының үңәс төбөнән бәйләй торған бауы. □ Завязка, тесёмка (у воротника рубахи). Күлдәк эңербауын ыскындырыу.
ЭҢЕРГЕ (Р.: сумеречный; И.: twilight, crepuscular; T.: alacakaranlık) с. диал.
176
ЭНӘСӘ I (Р.: раскатанное кружочком тесто; И.: dough for national pastry; T.: açılmış hamur) и. этн.
Бауырһаҡ өсөн таҫма-таҫма итеп теленгән йәки нәҙек кенә итеп йомарланған ҡамыр. □ Раскатанное кружочком тесто (для нарезания баурсака). Энәсә теҙелгән таҫтамал. Энәсәләрҙе ҡырҡа башлау. Энәсә йомарлатыу.
ЭНӘСӘ II и. диал. ҡар. энесә бармаҡ. Энәсәне бинт менән бәйләп ҡуйыу. Энәсәне бәреү. Энәсәне шештереү.
ЭНӘТЕЛ и. диал. ҡар. энәлек I. Энәтел киптереү. Энәтел емеше йыйыу. ■ Ағайым мәрхүмдең Зәкиә ҡарсыҡтан имләтеп йөрөгәне, .. энәтел менән ыҫланғаны, ат тирен һыпырып эсергәндәре иҫемә төшөп китте. Н. Ҡәрипов.
ЭНӘТЕШТЕКӘЙ и. диал. ҡар. энәлек I. Энәтештекәй сәскәләре. Энәтештекәй өлгөргән мәл.
ЭНӘ ТИРЕЛЕЛӘР (Р.: иглокожие; И.: Echinodermata; T.: derisi dikenliler) и. зоол.
Донъя океаны төбөндә йәшәүсе энә кеүек ҡытыршы тиреле диңгеҙ йән эйәләренең дөйөм атамаһы. □ Иглокожие (лат. Echino-dermatd). Энә тирелеләр төҙөлөшө. Энә тирелеләр һөлдәһе. Энә тирелеләр рәтенә диңгеҙ терпеһен, диңгеҙ йондоҙон, диңгеҙ лилиәһен һ.б. индерәләр.
ЭНӘТКЕС (Р.: игла боярышника; И.: thorn; T.: akdikenin iğnesi) и. диал.
Энәлек сәнскеһе. □ Игла боярышника. Энәткескә сәнселеү. Ҡороған энәткес ҡаҙалыу.
ЭҢГЕР-МЕҢГЕР I и. ҡар. эңер. Эңгер-меңгер ваҡыты. Эңгер-меңгерҙә йөрөү. Эңгер-меңгер еле яман. К Ҡояш байып, эңгер-меңгер төшә башлағайны инде. С. Поварисов. Эңгер-меңгер яҡынлаша, әле генә ап-аҡ булып күҙҙе сағылдырып ятҡан ҡар шәмәхәләнә, күк йөҙө шәмәрә бара. Г. Яҡупова.
ЭҢГЕР-МЕҢГЕР II (Р: шатаясь; И.: dingle-dangle; T.: sallana sallana) р. диал. ҡар. аңҡы-тиңке.
Ике яҡҡа аумаҡайланып, болғанлап. □ Шатаясь, качаясь. Эңгер-меңгер йөрөү. Эңгер-меңгер атлап китеү.
ЭҢГӘК (эңгәге) (Р.: самка; И.: female; Т.: dişi) с. диал. ҡар. орғасы.
Инә енесле (быҙау, бәрәскә ҡарата). □ Самка (детёныш женского пола коровы, овцы, козы). Эңгәк быҙау. Эңгәк бәрәс.
ЭҢГӘК ДӨЙӘ (Р.: верблюдица; И.: female camel; T.: dişi deve) и. зоол.
Инә дөйә. □ Верблюдица. Эңгәк дөйә һөтө. Баҡтаһын ҡоймаған эңгәк дөйә.
ЭҢЕР (Р.: сумерки; И.: twilight; Т.: alacakaranlık) и.
1. Ҡояш байығас йә таң атыр алдынан булған ҡараңғылы-яҡтылы мәл. □ Сумерки. / Сумеречный. Эңер ваҡыты. Эңер ҡараңғылығы. Ҡыҙыл эңер. Эңер төшөп килә. М Муйыл сәскә атҡан саҡ, уның ап-аҡ ҡалын тәлгәштәре таң эңере аша ла күренеп тора, сирень еҫе аңҡый. Р. Байымов. Ҡотлояров ротаһы эңер төшөү менән тауыш-тынһыҙ ҡалҡыулыҡҡа үрмәләргә һәм, фашистарға яҡыныраҡ килеп, пулемёттан, автоматтарҙан ут асып шау-шыу ҡуптарырға тейеш. Р. Камал. Менәм бейек тауҙың баштарына йомшаҡ эңер еле иҫкәндә. Д. Юлтый. Ҡиске эңерҙә ҡара йәшкелт төҫкә ингән йылға, бер нәмә булмағандай, тыныс ҡына аға ла аға. М. Садиҡова.
2. күсм. Кеше ғүмеренең һуңғы йылдары, ҡартлыҡ көндәре. □ Старость. Ғүмер эңере. ■ Мөбәййәнәне Һарыбайсал үҙенең ғүмер эңере яҡынлашҡан көндәрендә .. һылыулығына, саялығына ҡыҙығып алған. Ғ. Ибраһимов.
3. миф. Зәхмәттәр зыян итә торған мәл. □ Сумерки (опасное время суток, время активизации нечистой силы), в Ҡыҙыл эңерҙә һыуға барырға ярамай. Ҡыҙыл эңерҙә йоҡлаһаң, ауырырһың. «Башҡорт мифологияһынан.
ЭҢЕРБАУ (Р.: завязка; И.: string; strap; T.: bağ) и. диал. ҡар. үңербау.
Күлдәк яғаһының үңәс төбөнән бәйләй торған бауы. □ Завязка, тесёмка (у воротника рубахи). Күлдәк эңербауын ыскындырыу.
ЭҢЕРГЕ (Р.: сумеречный; И.: twilight, crepuscular; T.: alacakaranlık) с. диал.
176