Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 213 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЭҪКӘЛӘКЛӘНЕҮ
1. Эҫе хәлгә килеү, эҫе булыу. □ Подогреваться, нагреваться, һыу эҫегән. Эҫегән аш. Тиҙ арала эҫене.
2. Эҫегә әйләнеү, эҫе булыу (көнгә, һауаға ҡарата). □ Становиться жарким и знойным. Көн эҫеп китмәҫ борон эшләп ҡалыу. Эҫей башлау.
3. Ҡояш нурҙарына йә ут эҫелегенән ҡыҙыу. □ Раскаляться, накаляться (от источника тепла, энергии). Кояшҡа ҡом ныҡ эҫегән. Таба эҫегән. Каҙан тиҙ арала эҫеп сыҡты. Мейес өҫтө эҫеп китте.
ЭҪЕҺӨТ (Р.: удод; И.: hoopoe; T.: ibibik) и. диал. ҡар. һөҙһөт.
Елпеүес һымаҡ супайлы, кәкре суҡышлы сыбар ҡош. □ Удод (лат. Upupa epops). Эҫе-һөт йомортҡаһы. Эҫеһөт суҡышы. Эҫеһөт сулпыһы.
ЭҪКЕЛЛЕ (Р.: беспокойный; И.: restless; T.: endişeli, rahatsız) с. диал. ҡар. тынысһыҙ 4.
Уяна-уяна бүленгән (йоҡоға ҡарата). □ Беспокойный (о ене). Эҫкелле йоҡо. М Тәуге төндә шикләнеп, эҫкелле ятҡан Сәғиҙә әбей икенсе көн тыныслап, тәрән йоҡоға сумды. Һ. Дәүләтшина.
ЭҪКЕРТ [рус. скирда] (Р.: скирда; И.: rick; T.: dokurcun) и.
Бейек итеп, оҙонсалап һалған бесән, һалам йәки кәлтә кәбәне. □ Скирда. Эҫкерт ҡойоу. Эҫкерткә һалыу. ■ Тау битләуенән алып йәйелеп ятҡан иген егермешәр сажинлы оҙон-оҙон өс эҫкерткә әйләнде. Ғ. Дәүләтшин.
ЭҪКЕРТЛӘНЕҮ (эҫкертлән ) ҡ. төш. ҡар. эҫкертләү. страд, от эҫкертләү. Һалам яуынһыҙ көндө эҫкертләнде. Борсаҡ һаламы эҫкертләнә башланы. М Бесән йыйып, эҫкертләнеп бөтөр-бөтмәҫтән, арыш өлгөргән. 3. Биишева. [Таһир — ураҡсыларға:] Эҫкертләнгән икмәк кенә — йыйылған икмәк, тиҙәр бит беҙҙә. И. Ғиззәтуллин.
ЭҪКЕРТЛӘҮ (эҫкертлә-) (Р.: скирдовать; И.: mow up; T.: istiflemek) ҡ.
Эҫкерткә һалыу, эҫкерт итеп өйөү. □ Скирдовать. // Скирдование. Бесәнде йәшел көйөнә эҫкертләу. ■ Туңға һөрөу, арыш сәсеу, һалам эҫкертләу — бөтәһе бер юлы бара. Б. Ноғоманов. Буранбай .. бәләкәй генә ҡыҙыл тракторы менән ер ҙә тырматты,
игенен дә сәсте, һалам да эҫкертләне, баҫыуға тиреҫ тә ташыны, кукуруз да уҫтерҙе. Ф. Әсәнов.
ЭҪКӘК (эҫкәге) (Р.: щипчики; И.: pincers; T.: pense kıskaç) и.
Ваҡ нәмәне семтеп эләктерә торған ҡыҫҡыс рәүешендәге бәләкәй генә ҡорал. □ Щипчики, пинцет. Еҙ эҫкәк. Эҫкәк менән йолҡоу. Эҫкәк менән шырау алыу. ■ Хәтижә эҫкәк менән йолҡҡан нәҙек ҡашына ҡара ҡәләм һыҙҙы. Я. Хамматов. Ҡөҙгө алдына баҫып, Фәтхелислам ҡарт эҫкәк менән һаҡал, мыйығын таҙартырға кереште. А. Мағазов.
ЭҪКӘК ҠОЙРОҠ (ҡойроғо) (Р.: уховёртка; И.: earwig; T.: kulağakaçan) и. диал. ҡар. асағойроҡ.
Аса ҡойроҡло, ҡаты тире ҡанатлы, ялтыр ҡыҙғылт ҡара төҫтәге оҙонсараҡ бөжәк. □ Уховёртка (лат. Forficula auricularia). Эҫкәк ҡойроҡтар эйәләшкән. Ҡыр эҫкәк ҡойроғо. Эҫкәк ҡойроҡ ояһы. Эҫкәк ҡойроҡ төнөн аҙыҡ эҙләп ояһынан сығып йөрөй башлай.
ЭҪКӘКЛӘҮ (эҫкәклә-) (Р.: торопить;
И.: hasten; T.: acele ettirmek) ҡ. диал. ҡар. ҡабаландырыу.
1. Тиҙ булырға ҡыҫтап ашыҡтырыу, ҡабаландырыу. □ Торопить, поторапливать, подгонять. Атты эҫкәкләү.
2. Бер ҙә юҡҡа елкенеү, сыпранлау. □ Беспокоиться. Эҫкәкләп йөрөу. Эҫкәкләй башлау.
3. Төртмә телләнеү. □ Говорить колкости. Эҫкәкләмдһә булмай инде. һуҙ араһында эҫкәкләп тора.
4. Ҡарышыу, киреләнеү. □ Упрямиться. Эҫкәкләргә ярата. Эҫкәкләп йөрөй. Һәр саҡ эҫкәкләй. Бушҡа эҫкәкләй.
ЭҪКӘЛӘК (Р.: беспокойный; И.: restless; T.: hiç durmayan, huzursuz) с. диал. ҡар. тынғыһыҙ.
Ваҡ-төйәк мәшәҡәт менән күп йөрөүсән, маҙаһыҙ, тынғыһыҙ. □ Беспокойный. Эҫкә-ләк кеше. Эҫкәләк ҡарт булып сыҡты.
ЭҪКӘЛӘКЛӘНЕҮ (эҫкәләклән-) (Р.: беспокоиться; И.: suffer torments; T.: endişelenmek) ҡ. диал.
Күп йөрөп, маҙаһыҙланыу. □ Беспокоиться. Эҫкәләкләнеп бөткән.
213
1. Эҫе хәлгә килеү, эҫе булыу. □ Подогреваться, нагреваться, һыу эҫегән. Эҫегән аш. Тиҙ арала эҫене.
2. Эҫегә әйләнеү, эҫе булыу (көнгә, һауаға ҡарата). □ Становиться жарким и знойным. Көн эҫеп китмәҫ борон эшләп ҡалыу. Эҫей башлау.
3. Ҡояш нурҙарына йә ут эҫелегенән ҡыҙыу. □ Раскаляться, накаляться (от источника тепла, энергии). Кояшҡа ҡом ныҡ эҫегән. Таба эҫегән. Каҙан тиҙ арала эҫеп сыҡты. Мейес өҫтө эҫеп китте.
ЭҪЕҺӨТ (Р.: удод; И.: hoopoe; T.: ibibik) и. диал. ҡар. һөҙһөт.
Елпеүес һымаҡ супайлы, кәкре суҡышлы сыбар ҡош. □ Удод (лат. Upupa epops). Эҫе-һөт йомортҡаһы. Эҫеһөт суҡышы. Эҫеһөт сулпыһы.
ЭҪКЕЛЛЕ (Р.: беспокойный; И.: restless; T.: endişeli, rahatsız) с. диал. ҡар. тынысһыҙ 4.
Уяна-уяна бүленгән (йоҡоға ҡарата). □ Беспокойный (о ене). Эҫкелле йоҡо. М Тәуге төндә шикләнеп, эҫкелле ятҡан Сәғиҙә әбей икенсе көн тыныслап, тәрән йоҡоға сумды. Һ. Дәүләтшина.
ЭҪКЕРТ [рус. скирда] (Р.: скирда; И.: rick; T.: dokurcun) и.
Бейек итеп, оҙонсалап һалған бесән, һалам йәки кәлтә кәбәне. □ Скирда. Эҫкерт ҡойоу. Эҫкерткә һалыу. ■ Тау битләуенән алып йәйелеп ятҡан иген егермешәр сажинлы оҙон-оҙон өс эҫкерткә әйләнде. Ғ. Дәүләтшин.
ЭҪКЕРТЛӘНЕҮ (эҫкертлән ) ҡ. төш. ҡар. эҫкертләү. страд, от эҫкертләү. Һалам яуынһыҙ көндө эҫкертләнде. Борсаҡ һаламы эҫкертләнә башланы. М Бесән йыйып, эҫкертләнеп бөтөр-бөтмәҫтән, арыш өлгөргән. 3. Биишева. [Таһир — ураҡсыларға:] Эҫкертләнгән икмәк кенә — йыйылған икмәк, тиҙәр бит беҙҙә. И. Ғиззәтуллин.
ЭҪКЕРТЛӘҮ (эҫкертлә-) (Р.: скирдовать; И.: mow up; T.: istiflemek) ҡ.
Эҫкерткә һалыу, эҫкерт итеп өйөү. □ Скирдовать. // Скирдование. Бесәнде йәшел көйөнә эҫкертләу. ■ Туңға һөрөу, арыш сәсеу, һалам эҫкертләу — бөтәһе бер юлы бара. Б. Ноғоманов. Буранбай .. бәләкәй генә ҡыҙыл тракторы менән ер ҙә тырматты,
игенен дә сәсте, һалам да эҫкертләне, баҫыуға тиреҫ тә ташыны, кукуруз да уҫтерҙе. Ф. Әсәнов.
ЭҪКӘК (эҫкәге) (Р.: щипчики; И.: pincers; T.: pense kıskaç) и.
Ваҡ нәмәне семтеп эләктерә торған ҡыҫҡыс рәүешендәге бәләкәй генә ҡорал. □ Щипчики, пинцет. Еҙ эҫкәк. Эҫкәк менән йолҡоу. Эҫкәк менән шырау алыу. ■ Хәтижә эҫкәк менән йолҡҡан нәҙек ҡашына ҡара ҡәләм һыҙҙы. Я. Хамматов. Ҡөҙгө алдына баҫып, Фәтхелислам ҡарт эҫкәк менән һаҡал, мыйығын таҙартырға кереште. А. Мағазов.
ЭҪКӘК ҠОЙРОҠ (ҡойроғо) (Р.: уховёртка; И.: earwig; T.: kulağakaçan) и. диал. ҡар. асағойроҡ.
Аса ҡойроҡло, ҡаты тире ҡанатлы, ялтыр ҡыҙғылт ҡара төҫтәге оҙонсараҡ бөжәк. □ Уховёртка (лат. Forficula auricularia). Эҫкәк ҡойроҡтар эйәләшкән. Ҡыр эҫкәк ҡойроғо. Эҫкәк ҡойроҡ ояһы. Эҫкәк ҡойроҡ төнөн аҙыҡ эҙләп ояһынан сығып йөрөй башлай.
ЭҪКӘКЛӘҮ (эҫкәклә-) (Р.: торопить;
И.: hasten; T.: acele ettirmek) ҡ. диал. ҡар. ҡабаландырыу.
1. Тиҙ булырға ҡыҫтап ашыҡтырыу, ҡабаландырыу. □ Торопить, поторапливать, подгонять. Атты эҫкәкләү.
2. Бер ҙә юҡҡа елкенеү, сыпранлау. □ Беспокоиться. Эҫкәкләп йөрөу. Эҫкәкләй башлау.
3. Төртмә телләнеү. □ Говорить колкости. Эҫкәкләмдһә булмай инде. һуҙ араһында эҫкәкләп тора.
4. Ҡарышыу, киреләнеү. □ Упрямиться. Эҫкәкләргә ярата. Эҫкәкләп йөрөй. Һәр саҡ эҫкәкләй. Бушҡа эҫкәкләй.
ЭҪКӘЛӘК (Р.: беспокойный; И.: restless; T.: hiç durmayan, huzursuz) с. диал. ҡар. тынғыһыҙ.
Ваҡ-төйәк мәшәҡәт менән күп йөрөүсән, маҙаһыҙ, тынғыһыҙ. □ Беспокойный. Эҫкә-ләк кеше. Эҫкәләк ҡарт булып сыҡты.
ЭҪКӘЛӘКЛӘНЕҮ (эҫкәләклән-) (Р.: беспокоиться; И.: suffer torments; T.: endişelenmek) ҡ. диал.
Күп йөрөп, маҙаһыҙланыу. □ Беспокоиться. Эҫкәләкләнеп бөткән.
213