Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 516 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЯР БӨРЛӨГӘНЕ
ҡанаты. Яр беснәгенең тышҡы ҡиәфәте. Яр беснәге балаһы.
ЯР БӨРЛӨГӘНЕ (Р.: ежевика; И.: blackberry; T.: böğürtlen) и. диал. ҡар. ҡара бөрлөгән.
Роза сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған сәнскәкле үрмә һабаҡлы туғай үҫемлеге һәм уның емеше. □ Ежевика. / Ежевичный (лат. Rubus). Яр бөрлөгәне япрағы. Яр бөрлөгәне йыйыу. Яр бөрлөгәне ашау.
ЯРБЫУАҠ (ярбыуағы) (Р.: траверса; И.: cross head; T.: traversi) и. тех.
Төрлө конструкцияларҙа һәм машина станиналарында айырым өлөштәрҙе урынлаштырыу һәм нығытыу өсөн хеҙмәт итеүсе арҡыры ҡуйылған горизонталь урҙа. □ Траверса. Ағас ярбыуаҡ. Тимер ярбыуаҡ. Ярбыуаҡ ҡуйыу.
ЯРҒАҠ I (ярғағы) (Р.: затверделая шкура; И.: caked skin; T.: sertleşmiş deri) и.
Ҡатҡан тире йәки күн. □ Затверделая шкура. / Кожаный. Ярғаҡтан тегелгән тун. Ярғаҡ тун. В Мал ҡаралтылары йылы, бурама йә ярғаҡлы - ҡыш ыжғырына бирешмәҫтәй. Ғ. Хөсәйенов.
ЯРҒАҠ II (Р.: тощий; И.: gaunt; Т.: zayıf) с.
Ҡаҡса, асҡаҡ. □ Тощий, худой. Ярғаҡ бит. Ярғаҡ кәуҙә. В Егеттең кәйефе шәп: уткен куҙҙәрендә осҡондар уйнай, ярғаҡ сырайына ҡараһаң, бына-бына шарҡылдап көлөп ебәрер һымаҡ. Н. Мусин. Тик ярғаҡ яңаҡлы, ас куҙле, таҡталай йоҡа, төҙ һынлы, ҡара һаҡаллы кеше генә, иғәнә йыйыуҙа ҡатнашмай, бер яҡ ситтә тороп ҡалды. И. Ғиззәтуллин.
ЯРҒАҠЛАНЫУ (ярғаҡлан-) (Р.: похудеть; И.: slim, thin down; T.: zayıflamak) ҡ.
Ярғаҡҡа (II) әйләнеү, ябығыу. □ Похудеть, стать худым. Ярғаҡланып китеу. Аслыҡтан ярғаҡланыу. Ауыр эштән ярғаҡланыу.
ЯРҒАНАҠ (ярғанағы) (Р.: скат; И.: slippery spot; T.: iniş) и. диал. ҡар. кәйелтмәк.
Сананы кәйелтә торған ҡырын ер. □ Скат (на зимней дороге). Ярғанаҡтан барыу. Ярғанаҡ барлыҡҡа килеу. Ярғанаҡта сана кәйелеп китте.
ЯРҒАНАТ I (Р.: летучая мышь; И.: bat; T.: yarasa) и. зоол.
1. Һөтимәрҙәр ғаиләһенә ҡараған ҙур яры ҡанатлы төнгө йәнлек. □ Летучая мышь (лат. Microchiropterd). В Хәсәндең баш осонан ярғанат осоп китте лә тып итеп әллә нәмәгә бәрелде. С. Агиш. Һирәк-Һаяҡ өкө уһылдап ҡуя, төнгө ярғанат пырылдап утеп китә. Д. Бүләков. Ҡасимдың битенә бәрелә яҙып ярғанат елпенеп утте. Ә. Вәли.
2. миф. Башҡорттарҙың ышаныуы буйынса, байлыҡ, түллек килтереүсе йәнлек. □ Летучая мышь (по доисламским представлениям башкир, притягивает богатство, изобилие и плодовитость). В Ярғанат бала тарта тип, балаһыҙ ҡатынды ярғанат канаты менән имләйҙәр. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ЯРҒАНАТ II (Р.: скат; И.: slippery spot; T.: iniş) и. диал. ҡар. кәйелтмәк.
Сананы кәйелтә торған урын. □ Скат (на зимней дороге). Юлда ярғанат яһалған. Ярғанатта сананан осоп төшөп ҡалдым. Ярғанаттан барыу.
ЯРҒЫЛАНЫУ (ярғылан) (Р.: трес каться; И.: rip, cleave, rive; T.: çatlamak) ҡ.
Киҫәктәргә бүленеү, ярылып бөтөү. □ Трескаться, потрескаться (о почве, асфальте, посуде и т. д.). В Ер суғырмаҡланым туңған, хатта ярғыланып бөткән. Ғ. Хөсәйенов. Ел-ямғырҙан бурәнә баштары ярғыланып бөткән, тәҙрә ҡапҡастарының, кәр-низдәрҙең семәрҙәре лә уңғандар. Р. Сабитова. Кибеп, ярғыланып бөткән ерҙән таңға тиклем, мунса ташынан урғылғандай, эҫе бәреп тора. Р. Ғабдрахманов.
ЯРҒЫЛАУ (ярғыла-) (Р.: колоть; И.: cleave; rive, rip; T.: yarmak) ҡ.
Урын-урындан буйҙан-буйға ярыу. □ Колоть, раскалывать (на неровные куски, части). Таҡта ярғылау. Тумәрҙе ярғылау. В Ҡояш ҡыҙҙыра, ҡарҙарҙы иретә, боҙҙарҙы ваҡлап, ярғылап ағыҙа, йылғаларҙы таштыра, кешеләрҙе, хайуандарҙы уята, дәртләндерә. А. Таһиров. Байназар, бысағын сығарып, шыршыларҙың ҡабыҡ аҫтын соҡоп ҡараны, ҡарҙа ятҡан сәтләуектәрҙе ярғы
516
ҡанаты. Яр беснәгенең тышҡы ҡиәфәте. Яр беснәге балаһы.
ЯР БӨРЛӨГӘНЕ (Р.: ежевика; И.: blackberry; T.: böğürtlen) и. диал. ҡар. ҡара бөрлөгән.
Роза сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған сәнскәкле үрмә һабаҡлы туғай үҫемлеге һәм уның емеше. □ Ежевика. / Ежевичный (лат. Rubus). Яр бөрлөгәне япрағы. Яр бөрлөгәне йыйыу. Яр бөрлөгәне ашау.
ЯРБЫУАҠ (ярбыуағы) (Р.: траверса; И.: cross head; T.: traversi) и. тех.
Төрлө конструкцияларҙа һәм машина станиналарында айырым өлөштәрҙе урынлаштырыу һәм нығытыу өсөн хеҙмәт итеүсе арҡыры ҡуйылған горизонталь урҙа. □ Траверса. Ағас ярбыуаҡ. Тимер ярбыуаҡ. Ярбыуаҡ ҡуйыу.
ЯРҒАҠ I (ярғағы) (Р.: затверделая шкура; И.: caked skin; T.: sertleşmiş deri) и.
Ҡатҡан тире йәки күн. □ Затверделая шкура. / Кожаный. Ярғаҡтан тегелгән тун. Ярғаҡ тун. В Мал ҡаралтылары йылы, бурама йә ярғаҡлы - ҡыш ыжғырына бирешмәҫтәй. Ғ. Хөсәйенов.
ЯРҒАҠ II (Р.: тощий; И.: gaunt; Т.: zayıf) с.
Ҡаҡса, асҡаҡ. □ Тощий, худой. Ярғаҡ бит. Ярғаҡ кәуҙә. В Егеттең кәйефе шәп: уткен куҙҙәрендә осҡондар уйнай, ярғаҡ сырайына ҡараһаң, бына-бына шарҡылдап көлөп ебәрер һымаҡ. Н. Мусин. Тик ярғаҡ яңаҡлы, ас куҙле, таҡталай йоҡа, төҙ һынлы, ҡара һаҡаллы кеше генә, иғәнә йыйыуҙа ҡатнашмай, бер яҡ ситтә тороп ҡалды. И. Ғиззәтуллин.
ЯРҒАҠЛАНЫУ (ярғаҡлан-) (Р.: похудеть; И.: slim, thin down; T.: zayıflamak) ҡ.
Ярғаҡҡа (II) әйләнеү, ябығыу. □ Похудеть, стать худым. Ярғаҡланып китеу. Аслыҡтан ярғаҡланыу. Ауыр эштән ярғаҡланыу.
ЯРҒАНАҠ (ярғанағы) (Р.: скат; И.: slippery spot; T.: iniş) и. диал. ҡар. кәйелтмәк.
Сананы кәйелтә торған ҡырын ер. □ Скат (на зимней дороге). Ярғанаҡтан барыу. Ярғанаҡ барлыҡҡа килеу. Ярғанаҡта сана кәйелеп китте.
ЯРҒАНАТ I (Р.: летучая мышь; И.: bat; T.: yarasa) и. зоол.
1. Һөтимәрҙәр ғаиләһенә ҡараған ҙур яры ҡанатлы төнгө йәнлек. □ Летучая мышь (лат. Microchiropterd). В Хәсәндең баш осонан ярғанат осоп китте лә тып итеп әллә нәмәгә бәрелде. С. Агиш. Һирәк-Һаяҡ өкө уһылдап ҡуя, төнгө ярғанат пырылдап утеп китә. Д. Бүләков. Ҡасимдың битенә бәрелә яҙып ярғанат елпенеп утте. Ә. Вәли.
2. миф. Башҡорттарҙың ышаныуы буйынса, байлыҡ, түллек килтереүсе йәнлек. □ Летучая мышь (по доисламским представлениям башкир, притягивает богатство, изобилие и плодовитость). В Ярғанат бала тарта тип, балаһыҙ ҡатынды ярғанат канаты менән имләйҙәр. «Башҡорт мифологияһы »нан.
ЯРҒАНАТ II (Р.: скат; И.: slippery spot; T.: iniş) и. диал. ҡар. кәйелтмәк.
Сананы кәйелтә торған урын. □ Скат (на зимней дороге). Юлда ярғанат яһалған. Ярғанатта сананан осоп төшөп ҡалдым. Ярғанаттан барыу.
ЯРҒЫЛАНЫУ (ярғылан) (Р.: трес каться; И.: rip, cleave, rive; T.: çatlamak) ҡ.
Киҫәктәргә бүленеү, ярылып бөтөү. □ Трескаться, потрескаться (о почве, асфальте, посуде и т. д.). В Ер суғырмаҡланым туңған, хатта ярғыланып бөткән. Ғ. Хөсәйенов. Ел-ямғырҙан бурәнә баштары ярғыланып бөткән, тәҙрә ҡапҡастарының, кәр-низдәрҙең семәрҙәре лә уңғандар. Р. Сабитова. Кибеп, ярғыланып бөткән ерҙән таңға тиклем, мунса ташынан урғылғандай, эҫе бәреп тора. Р. Ғабдрахманов.
ЯРҒЫЛАУ (ярғыла-) (Р.: колоть; И.: cleave; rive, rip; T.: yarmak) ҡ.
Урын-урындан буйҙан-буйға ярыу. □ Колоть, раскалывать (на неровные куски, части). Таҡта ярғылау. Тумәрҙе ярғылау. В Ҡояш ҡыҙҙыра, ҡарҙарҙы иретә, боҙҙарҙы ваҡлап, ярғылап ағыҙа, йылғаларҙы таштыра, кешеләрҙе, хайуандарҙы уята, дәртләндерә. А. Таһиров. Байназар, бысағын сығарып, шыршыларҙың ҡабыҡ аҫтын соҡоп ҡараны, ҡарҙа ятҡан сәтләуектәрҙе ярғы
516