Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 517 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЯРҘАМЛЫҠ
ланы, ботаҡтарҙағы энәләрҙе һындырғыланы. Т. Килмөхәмәтов.
ЯРҒЫС (Р.: орудие, механизм для дробления, раскалывания; И.: breaker; grinder; T.: kırma makinesi) и. һөйл.
Нимәне лә булһа яра торған ҡорал-ҡора-мал. □ Орудие, механизм для дробления, раскалывания и т. п. Таҡта ярғыс. Ярма ярғыс. Тары ярғыс. ■ Олатайым, күнегелгән ғәҙәте буйынса, шәкәр ярғысын тәҙрә яңағындағы ҡорған сөйөнә элде лә сәй эсергә әҙерләнде. М. Ямалетдинов. Ҡаты аға торған йылғаның ике тау араһынан урғылып сыға торған еренә тирмән ҡоролған, тирмән борон ниндәйҙер баярҙыҡы булған, өс ташлы, шунда уҡ борай, тары ярҙыра торған ярғыстары ла бар. А. Таһиров.
ЯРҒЫСЛАНЫУ (ярғыслан-) ҡ. төш. ҡар. ярғыслау, страд, от ярғыслау. Ярғыс-ланған таҡта. Ярғысланған бүрәнә. Ярғысла-нып бөтөү.
ЯРҒЫСЛАУ (ярғысла-) (Р.: раскалывать; И.: cleave, rip, rive; T.: yarmak) ҡ.
Урын-урындан буйҙан-буйға ярыу; ярғылау. □ Раскалывать, колоть. ■ Былай булғас, утынды хәҙер үк ярғыслап ташлайбыҙ инде, - тип һөрәнләй-һөрәнләй килеп күреште [еҙнәһе Рустикменән]. Р. Байбулатов.
ЯРҘАЙ (Р.: большой; И.: large; huge; T.: büyük, iri) c.
Ҙур, эре. □ Большой, огромный, толстый. Ярҙай һыйыр. Ярҙай булып үҫеү. ■ Бер нисә көндән ярҙай булып ятҡан ҡар тауҙары, һеңеп, баҫылған мамыҡ кеүек булып ҡалды. Р. Солтангәрәев. Бына көн кисекте, Сағыл-тау артынан ярҙай емерелеп аҡһыл ҡара болот ҡалҡып сыҡты. 3. Биишева. • Яҙғы боҙға, ярҙай булһа ла, ышанма. Әйтем.
♦ Ярҙай халыҡ күп булып, мөһабәт торған халыҡ. □ Народ, массы. М [Салауат:] Атамдан мине һуҡтырып, ярҙай халыҡ алдында намыҫымды тапатып, күңелегеҙ булмаһын! М. Буранғолов.
ЯРҘАМ (Р.: помощь; И.: help; T.: yardım) и.
Матди йәки рухи йәһәттән күтәреү рәүешендә күргән сара. □ Помощь, поддержка, подспорье, подмога. Ҙур ярҙам. Ярҙам алыу.
Ярҙам булыу. Ярҙам күрһәтеү. Ярҙамға мохтаж булыу. ■ Матросов, биш колонисты үҙенә ярҙамға алып, бөтә мейестәрҙе яҡты һәм бөтөнөһөн дә йыуындырырға етерлек итеп һыу ҡайнатты. Ә. Бикчәнтәев.
♦ Хоҙай ярҙам бирһен 1) ниндәйҙер бер эшкә уңыш теләп әйтелә. □ Бог в помощь! ■ Уларға, шәфҡәт туташтарына, Хоҙай ярҙам бирһен. «Торатау», 9 сентябрь 2014; 2) ҡыйын хәлдә, ауыр эштә булған кешене ҡыҙғанып әйтелә. □ Д ай Бог силы! (при сочувствии человеку в его трудном, тяжёлом положении). В Хоҙай ярҙам бирһен көткәндәргә, ғүмер ебен яңғыҙ һүткәндәргә. Ф. Абдуллина. Ярҙам ҡулы һуҙыу кәрәк саҡта ярҙам күрһәтеү. □ Протянуть руку помощи.
ЯРҘАМ ИТЕҮ (ярҙам ит-) ҡ. ҡар. ярҙамлашыу. ■ Вәсил ваҡыты булған арала Сәрбиямал инәй йортона килеп ярҙам итергә, йомоштарға йөрөштөрөргә, ысынлап та, күнегеп китте. Р. Байбулатов. Шымбай .., тырышһа ла, үҙенең шымсылыҡ эшенә ярҙам итерҙәй кеше таба алманы. 3. Биишева.
♦ Ярҙам итеү урынына ярҙан әтеү файҙа эшләү урынына зыян итеү, өмөттө аҡламау. □ Не помочь, а навредить.
ЯРҘАМЛАШЫУ (ярҙамлаш-) (Р.: помогать; И.: help, assist; T.: yardım etmek) ҡ.
Ярҙам күрһәтеү; ярҙам итеү. □ Помогать, оказывать помощь, содействовать. Уҡыуҙа ярҙамлашыу. Эштә ярҙамлашыу. Утын әҙерләргә ярҙамлашыу. Дәрес әҙерләргә ярҙамлашыу. Ярҙамлашып йәшәү. ■ Айһылыу ауырыуҙы яғымлы һүҙҙәр менән тынысландырырға тырыша, врачҡа ярҙамлаша. Ғ. Хисамов. Ҡараһаҡал ҡылысын сәйҙәге ҡынына тыҡты һәм Мандарҙың яурындарынан тотоп аяғына баҫырға ярҙамлашты. Б. Рафиҡов. Гөлназ Талха Мансурөвтың булышып, ярҙамлашып йөрөүен хәтерләне. В. Исхаҡов.
ЯРҘАМЛЫ с. ҡар. ярҙамсыл. Ярҙамлы кеше. Ярҙамлы бала. Ярҙамлы дуҫ.
ЯРҘАМЛЫҠ (Р.: вспомогательный; И.: auxiliary; T.: yardımcı) с. лингв.
һөйләм һәм һүҙҙәр араһындағы төрлө грамматик бәйләнеште үтәгән. □ Вспомога-
517
ланы, ботаҡтарҙағы энәләрҙе һындырғыланы. Т. Килмөхәмәтов.
ЯРҒЫС (Р.: орудие, механизм для дробления, раскалывания; И.: breaker; grinder; T.: kırma makinesi) и. һөйл.
Нимәне лә булһа яра торған ҡорал-ҡора-мал. □ Орудие, механизм для дробления, раскалывания и т. п. Таҡта ярғыс. Ярма ярғыс. Тары ярғыс. ■ Олатайым, күнегелгән ғәҙәте буйынса, шәкәр ярғысын тәҙрә яңағындағы ҡорған сөйөнә элде лә сәй эсергә әҙерләнде. М. Ямалетдинов. Ҡаты аға торған йылғаның ике тау араһынан урғылып сыға торған еренә тирмән ҡоролған, тирмән борон ниндәйҙер баярҙыҡы булған, өс ташлы, шунда уҡ борай, тары ярҙыра торған ярғыстары ла бар. А. Таһиров.
ЯРҒЫСЛАНЫУ (ярғыслан-) ҡ. төш. ҡар. ярғыслау, страд, от ярғыслау. Ярғыс-ланған таҡта. Ярғысланған бүрәнә. Ярғысла-нып бөтөү.
ЯРҒЫСЛАУ (ярғысла-) (Р.: раскалывать; И.: cleave, rip, rive; T.: yarmak) ҡ.
Урын-урындан буйҙан-буйға ярыу; ярғылау. □ Раскалывать, колоть. ■ Былай булғас, утынды хәҙер үк ярғыслап ташлайбыҙ инде, - тип һөрәнләй-һөрәнләй килеп күреште [еҙнәһе Рустикменән]. Р. Байбулатов.
ЯРҘАЙ (Р.: большой; И.: large; huge; T.: büyük, iri) c.
Ҙур, эре. □ Большой, огромный, толстый. Ярҙай һыйыр. Ярҙай булып үҫеү. ■ Бер нисә көндән ярҙай булып ятҡан ҡар тауҙары, һеңеп, баҫылған мамыҡ кеүек булып ҡалды. Р. Солтангәрәев. Бына көн кисекте, Сағыл-тау артынан ярҙай емерелеп аҡһыл ҡара болот ҡалҡып сыҡты. 3. Биишева. • Яҙғы боҙға, ярҙай булһа ла, ышанма. Әйтем.
♦ Ярҙай халыҡ күп булып, мөһабәт торған халыҡ. □ Народ, массы. М [Салауат:] Атамдан мине һуҡтырып, ярҙай халыҡ алдында намыҫымды тапатып, күңелегеҙ булмаһын! М. Буранғолов.
ЯРҘАМ (Р.: помощь; И.: help; T.: yardım) и.
Матди йәки рухи йәһәттән күтәреү рәүешендә күргән сара. □ Помощь, поддержка, подспорье, подмога. Ҙур ярҙам. Ярҙам алыу.
Ярҙам булыу. Ярҙам күрһәтеү. Ярҙамға мохтаж булыу. ■ Матросов, биш колонисты үҙенә ярҙамға алып, бөтә мейестәрҙе яҡты һәм бөтөнөһөн дә йыуындырырға етерлек итеп һыу ҡайнатты. Ә. Бикчәнтәев.
♦ Хоҙай ярҙам бирһен 1) ниндәйҙер бер эшкә уңыш теләп әйтелә. □ Бог в помощь! ■ Уларға, шәфҡәт туташтарына, Хоҙай ярҙам бирһен. «Торатау», 9 сентябрь 2014; 2) ҡыйын хәлдә, ауыр эштә булған кешене ҡыҙғанып әйтелә. □ Д ай Бог силы! (при сочувствии человеку в его трудном, тяжёлом положении). В Хоҙай ярҙам бирһен көткәндәргә, ғүмер ебен яңғыҙ һүткәндәргә. Ф. Абдуллина. Ярҙам ҡулы һуҙыу кәрәк саҡта ярҙам күрһәтеү. □ Протянуть руку помощи.
ЯРҘАМ ИТЕҮ (ярҙам ит-) ҡ. ҡар. ярҙамлашыу. ■ Вәсил ваҡыты булған арала Сәрбиямал инәй йортона килеп ярҙам итергә, йомоштарға йөрөштөрөргә, ысынлап та, күнегеп китте. Р. Байбулатов. Шымбай .., тырышһа ла, үҙенең шымсылыҡ эшенә ярҙам итерҙәй кеше таба алманы. 3. Биишева.
♦ Ярҙам итеү урынына ярҙан әтеү файҙа эшләү урынына зыян итеү, өмөттө аҡламау. □ Не помочь, а навредить.
ЯРҘАМЛАШЫУ (ярҙамлаш-) (Р.: помогать; И.: help, assist; T.: yardım etmek) ҡ.
Ярҙам күрһәтеү; ярҙам итеү. □ Помогать, оказывать помощь, содействовать. Уҡыуҙа ярҙамлашыу. Эштә ярҙамлашыу. Утын әҙерләргә ярҙамлашыу. Дәрес әҙерләргә ярҙамлашыу. Ярҙамлашып йәшәү. ■ Айһылыу ауырыуҙы яғымлы һүҙҙәр менән тынысландырырға тырыша, врачҡа ярҙамлаша. Ғ. Хисамов. Ҡараһаҡал ҡылысын сәйҙәге ҡынына тыҡты һәм Мандарҙың яурындарынан тотоп аяғына баҫырға ярҙамлашты. Б. Рафиҡов. Гөлназ Талха Мансурөвтың булышып, ярҙамлашып йөрөүен хәтерләне. В. Исхаҡов.
ЯРҘАМЛЫ с. ҡар. ярҙамсыл. Ярҙамлы кеше. Ярҙамлы бала. Ярҙамлы дуҫ.
ЯРҘАМЛЫҠ (Р.: вспомогательный; И.: auxiliary; T.: yardımcı) с. лингв.
һөйләм һәм һүҙҙәр араһындағы төрлө грамматик бәйләнеште үтәгән. □ Вспомога-
517