Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 534 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЯРЫМ
ҙәнән ала алманы. А. Мағазов. Ләкин шул уҡ моментта Морозовтың танкыһы яныуын шәйләп, Ҡасимдың йөрәге ярылырҙай булды. Ғ. Аллаяров. Эсе ярылғыр әрләгәндә, ҡарғағанда әйтелә. □ бран. Чтоб ты лопнул (злөжелание). ■ [Сания әбей - башмағы тураһында:] Кит, оңҡот, нимә етмәйҙер, урман тулы күпереп уҫкән улән, ул йөрөй темеҫкенеп, эсе ярылғыр. В. Исхаҡов. Ярыла яҙыу (йәки ярылырҙай булыу) ни эшләргә белмәй аптыраныу. □ Чуть не лопнуть (от злобы и т. п.). Асыуҙан ярыла яҙыу. Ярылырҙай булып маҡтаныу. ■ Вайымһыҙ ғына йөрөп өйрәнгән Фәнис тә бөгөн ғәрлегенән ярылырҙай хәлгә еткән. Р. Байбулатов. Ҡотлоғужа асыуынан бишкә ярыла яҙҙы: ары һуғылды, бире бәрелде, урынлы-урынһыҙға аҡырҙы, екерҙе. Н. Мусин. Ярылып ятыу бик асыҡ күренеп тороу. □ Чётко выделяться, быть видным. ■ һәр береһенең ҡарашында: ағайыңдың балалары юғалған, һин нисек туҙеп өйөңдә ултыраһың, тигән һорау ярылып ятҡанын курҙе Зарифа. Т. Ғарипова.
ЯРЫМ I (Р.: пол-, половина; И.: half; Т.: yarı, yarım) һ.
1. Күләм һандың икенән бере. □ Пол-, половина. Йыл ярым. Саҡрым ярым. Бот ярым. Бер ярым. ■ Мәскәу поезы килергә ике сәғәт ярым ваҡыт бар. И. Абдуллин. Данир куңеленән һум ярым аҡсаның купмегә етәсәген иҫәпләй-иҫәпләй, өйҙән ярҙам килеп еткәнсе әле иҫән-һау йәшәйәсәгенә өмөт итеп, трамвай туҡталышына ашыҡты. Р. Байбулатов.
2. һөйл. Ҡайһы бер исемдәр менән ҡушма һүҙ яһай. □ Полу-, пол-. Ярымавтомат. Ярымпродукт. Ярымсул. Ярымутрау. Ярымфабрикат яһау.
ЯРЫМ II (Р.: полу-.; И.: half-; T.: yarı, yarım) р.
Ярты күләмдә; яртылаш. □ Полу-. Ярым яланғас. Ярым ҡараңғы өй. М Өҫтәлдә тоноҡ ҡына етеле лампа яна, артҡы рәттәрҙә ярым ҡараңғылыҡ хөкөм һөрә. А. Абдуллин. Ә урта бер тарафта, кешеләр ярым туңәрәк яһап өйкөлөшкән ерҙә, уйын башҡасараҡ ҡыҙа. Р. Байымов.
ЯРЫМАЙ (Р.: нутряное сало; И.: suet; T.: içyağı) и. диал.
1. Эс майы. □ Нутряное сало. Буҙаға, кубекләнеп торһон өсөн, ярымай ҡушалар.
2. Туң май. □ Сал о. Ярымай иретеу. Иткә ярымай ҡушыу.
ЯРЫМ-ЙОРТО I (Р.: половинчатый; И.: half-way, half-hearted; T.: yarım) с.
Тейешле кимәл-дәрәжәнән кәм; ярты-йорто. □ Половинчатый, неполный. Ярым-йорто белем. Ярым-йорто уҡыу. Ярым-йорто эшләу. ■ Сәғиттең һәуетемсә генә аҡҡан тормошо әллә ниндәй серҙәр, асылыр-асылмаҫ, ярым-йорто һөйләшеуҙәр, ишаралар менән сорнала барҙы. Ғ. Хисамов.
ЯРЫМ-ЙОРТО II (Р.: наполовину; И.: by halves; T.: yarıya) р.
Еренә еткермәйенсә; яртылаш, ярты-йорто. □ Наполовину, кое-как. Ярым-йорто эшләу. Ярым-йорто йыуыу.
ЯРЫМСҮЛ (Р.: полупустыня; И.: semidesert, near desert; T.: yarı çöl) и. геогр.
Дала менән сүл араһындағы тәбиғәт зонаһы. □ Полупустыня. Ярымсул зонаһы. Ярымсул уҫемлектәре. Ярымсул хайуандары.
ЯРЫМТЫҠ I с. диал. ҡар. эскерһеҙ. Ярымтыҡ кеше. Ярымтыҡ ҡатын. Ярымтыҡ бала.
ЯРЫМТЫҠ II (ярымтығы) (Р.: леший; И.: puck; T.: orman devi) и. миф. ҡар. шүрәле.
Кешеләрҙе ҡытыҡлап үлтерә торған, урман төпкөлөндә йәшәүсе мифик зат. □ Леший (дух леса). ■ Ярымтыҡтың тәпәйе алды артҡа йөрөгән, ти. «Башҡорт мифологияһы» нан. Ярымтыҡ кешегә осраһа, ул уны ҡытыҡлай икән. Экспедиция материалдарынан.
ЯРЫМУТРАУ (Р.: полуостров; И.: peninsula; T.: yarımada) и. геогр.
Өс яҡтан һыу менән уратылып, бер яғы оло ергә тоташҡан ҡоро ер. □ Полуостров. Ҡырым ярымутрауы. Ғәрәп ярымутрауы. Оло Утриш ярымутрауы. ■ Мәңге туң Ямал ярымутрауы яғында аҡсаны арыу ғына эшләне Миңлейыһангир. И. Аҡъюлов. Дошман ҡамауҙа ҡалған аҙ һанлы баһадир-ҙарҙың рухын һындырып, ярымутрауҙы
534
ҙәнән ала алманы. А. Мағазов. Ләкин шул уҡ моментта Морозовтың танкыһы яныуын шәйләп, Ҡасимдың йөрәге ярылырҙай булды. Ғ. Аллаяров. Эсе ярылғыр әрләгәндә, ҡарғағанда әйтелә. □ бран. Чтоб ты лопнул (злөжелание). ■ [Сания әбей - башмағы тураһында:] Кит, оңҡот, нимә етмәйҙер, урман тулы күпереп уҫкән улән, ул йөрөй темеҫкенеп, эсе ярылғыр. В. Исхаҡов. Ярыла яҙыу (йәки ярылырҙай булыу) ни эшләргә белмәй аптыраныу. □ Чуть не лопнуть (от злобы и т. п.). Асыуҙан ярыла яҙыу. Ярылырҙай булып маҡтаныу. ■ Вайымһыҙ ғына йөрөп өйрәнгән Фәнис тә бөгөн ғәрлегенән ярылырҙай хәлгә еткән. Р. Байбулатов. Ҡотлоғужа асыуынан бишкә ярыла яҙҙы: ары һуғылды, бире бәрелде, урынлы-урынһыҙға аҡырҙы, екерҙе. Н. Мусин. Ярылып ятыу бик асыҡ күренеп тороу. □ Чётко выделяться, быть видным. ■ һәр береһенең ҡарашында: ағайыңдың балалары юғалған, һин нисек туҙеп өйөңдә ултыраһың, тигән һорау ярылып ятҡанын курҙе Зарифа. Т. Ғарипова.
ЯРЫМ I (Р.: пол-, половина; И.: half; Т.: yarı, yarım) һ.
1. Күләм һандың икенән бере. □ Пол-, половина. Йыл ярым. Саҡрым ярым. Бот ярым. Бер ярым. ■ Мәскәу поезы килергә ике сәғәт ярым ваҡыт бар. И. Абдуллин. Данир куңеленән һум ярым аҡсаның купмегә етәсәген иҫәпләй-иҫәпләй, өйҙән ярҙам килеп еткәнсе әле иҫән-һау йәшәйәсәгенә өмөт итеп, трамвай туҡталышына ашыҡты. Р. Байбулатов.
2. һөйл. Ҡайһы бер исемдәр менән ҡушма һүҙ яһай. □ Полу-, пол-. Ярымавтомат. Ярымпродукт. Ярымсул. Ярымутрау. Ярымфабрикат яһау.
ЯРЫМ II (Р.: полу-.; И.: half-; T.: yarı, yarım) р.
Ярты күләмдә; яртылаш. □ Полу-. Ярым яланғас. Ярым ҡараңғы өй. М Өҫтәлдә тоноҡ ҡына етеле лампа яна, артҡы рәттәрҙә ярым ҡараңғылыҡ хөкөм һөрә. А. Абдуллин. Ә урта бер тарафта, кешеләр ярым туңәрәк яһап өйкөлөшкән ерҙә, уйын башҡасараҡ ҡыҙа. Р. Байымов.
ЯРЫМАЙ (Р.: нутряное сало; И.: suet; T.: içyağı) и. диал.
1. Эс майы. □ Нутряное сало. Буҙаға, кубекләнеп торһон өсөн, ярымай ҡушалар.
2. Туң май. □ Сал о. Ярымай иретеу. Иткә ярымай ҡушыу.
ЯРЫМ-ЙОРТО I (Р.: половинчатый; И.: half-way, half-hearted; T.: yarım) с.
Тейешле кимәл-дәрәжәнән кәм; ярты-йорто. □ Половинчатый, неполный. Ярым-йорто белем. Ярым-йорто уҡыу. Ярым-йорто эшләу. ■ Сәғиттең һәуетемсә генә аҡҡан тормошо әллә ниндәй серҙәр, асылыр-асылмаҫ, ярым-йорто һөйләшеуҙәр, ишаралар менән сорнала барҙы. Ғ. Хисамов.
ЯРЫМ-ЙОРТО II (Р.: наполовину; И.: by halves; T.: yarıya) р.
Еренә еткермәйенсә; яртылаш, ярты-йорто. □ Наполовину, кое-как. Ярым-йорто эшләу. Ярым-йорто йыуыу.
ЯРЫМСҮЛ (Р.: полупустыня; И.: semidesert, near desert; T.: yarı çöl) и. геогр.
Дала менән сүл араһындағы тәбиғәт зонаһы. □ Полупустыня. Ярымсул зонаһы. Ярымсул уҫемлектәре. Ярымсул хайуандары.
ЯРЫМТЫҠ I с. диал. ҡар. эскерһеҙ. Ярымтыҡ кеше. Ярымтыҡ ҡатын. Ярымтыҡ бала.
ЯРЫМТЫҠ II (ярымтығы) (Р.: леший; И.: puck; T.: orman devi) и. миф. ҡар. шүрәле.
Кешеләрҙе ҡытыҡлап үлтерә торған, урман төпкөлөндә йәшәүсе мифик зат. □ Леший (дух леса). ■ Ярымтыҡтың тәпәйе алды артҡа йөрөгән, ти. «Башҡорт мифологияһы» нан. Ярымтыҡ кешегә осраһа, ул уны ҡытыҡлай икән. Экспедиция материалдарынан.
ЯРЫМУТРАУ (Р.: полуостров; И.: peninsula; T.: yarımada) и. геогр.
Өс яҡтан һыу менән уратылып, бер яғы оло ергә тоташҡан ҡоро ер. □ Полуостров. Ҡырым ярымутрауы. Ғәрәп ярымутрауы. Оло Утриш ярымутрауы. ■ Мәңге туң Ямал ярымутрауы яғында аҡсаны арыу ғына эшләне Миңлейыһангир. И. Аҡъюлов. Дошман ҡамауҙа ҡалған аҙ һанлы баһадир-ҙарҙың рухын һындырып, ярымутрауҙы
534