Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 542 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЯҪЫРЫУ
нып, ҡол, яҫыр хәленә төшөрөлөп, ут йота ҡалды. Ғ. Хөсәйенов.
ЯҪЫРЫУ (яҫыр-) (Р.: становиться плоским; И.: become plane; T.: düzleşmek) ҡ.
Яҫыға әйләнеү, киңәйеү. □ Становиться плоским, сплюснутым, расплющиваться. ■ Атлаған һайын юл яҫыра, кук киңәйә бара. Й. Солтанов.
ЯҪЫ ТАБАН и. һөйл. ҡар. яҫы табанлылыҡ. Яҫы табан булыу.
ЯҪЫ ТАБАНЛЫЛЫҠ (табанлылығы) (Р.: плоскостопие; И.: flat-foot; T.: düztabanlık) и.
Биле баҫылып, төшөп торған ләпәк табан. □ Плоскостопие. ■ Хәрби хеҙмәткә яҫы табанлылыҡ, нервы системаһы, эндокрин, психик һәм һөйәк-мускул системаһы ауырыуҙары менән яфаланған егеттәр саҡырылмай. «Башҡортостан», 6 апрель 2013. Табип балағыҙға яҫы табанлылыҡ диагнозы ҡуйһа, хафаға ҡалмағыҙ. «Йәшлек», 30 июнь 2016.
ЯҪЫУ (Р.: шириной с; И.: hand’s-breadth; T.: genişliği ... kadar) c.
Ниндәйҙер яҫылыҡтағы. □ Шириной с. Ҡул яҫыуындай ер. ■ Зәңгәр кук йөҙөндә ҡул яҫыуы ҙурлығы ла болот әҫәре юҡ. С. Поварисов. Бикмырҙаның битенә, башындағы ус яҫыуы йәрәхәттән ағып, ҡара ҡан уҡмашып ҡатҡайны. Ә. Хәкимов.
ЯТ (Р.: посторонний; И.: alien; a stranger in blood; T.: yad) c.
1. Иптәшлек-ҡәрҙәшлек мөнәсәбәте менән бәйләнмәгән; сит. □ Посторонний, чужой. Ят кеше. ■ Ир башҡайҙарына нужа төшһә, яҡшы дуҫтар йөрөмәҫ ят итеп. Халыҡ йырынан. • Илашырға уҙ яҡшы, һыйлашырға ят яҡшы. Мәҡәл. Ят ярлыҡамаҫ, уҙеңдеке ултермәҫ. Мәҡәл.
2. Тыуған йәки торған ерең булмаған; таныш түгел; сит. □ Чужой, незнакомый. Ят ер. Ят ҡала. ■ Ҡыҙарып та ҡояш сыҡҡан саҡта, бик яманһыу була ят ерҙә. Халыҡ йырынан.
3. Әлегәсә билдәһеҙ булған; сит. □ Незнакомый. Ят йыр. Ят тауыш. Ш Тәҙрәләр асыҡ, шунда уҡ гөл һауыттары, баҙлап сәскә атҡан әллә ни исемле ят уҫемлектәр
ҡояш нурҙары аҫтында ем-ем килеп, куҙ яуын ала. Д. Бүләков.
4. миф. Ышаныуҙар буйынса, кире семантикаға эйә булған һүҙ; сит. □ Чужой (имеет отрицательную семантику, антоним слову уҙ ‘свой’, ете ят ‘совсем чужой’). Ҡул төбөндә ят донъя ине.
ЯТАҒАН I (Р.: домосед; И.: stay-at-home; T.: evden çıkmaz) и.
Өйҙән сыҡмай ултырырға яратҡан кеше.
□ Домосед. М [Ҡатыны - Сөләймәнгә:] Ҡитсе-китсе инде, ир бу лыуың ҡороһон, былай ҙа ятағанһың да инде, уҙем тормай булмаҫ, ахыры. 3. Ураҡсин.
ЯТАҒАН II (Р.: ятаган; И.: yatağan (Bashkir musical instrument)', T.: yatağan) и. муз.
Башҡорттарҙың ҡыллы музыка ҡоралы.
□ Ятаган (струнный музыкальный инструмент башкир, похожий на цитру). Ятаған яһау. Ятағанда уйнау. ■ [Илдар Шакир:] Тәуге ятағандың нимәһелер эшләнеп етмәгән һымаҡ ине, шуға мастер Гөлнур Ғәлимова менән уны өс тапҡыр төрлөсә уҙгәртеп ҡорҙоҡ. «Киске Өфө», № 44, 2015.
ЯТАҒАН III (Р.: ятаган; И.: Oriental sword; T.: kılıç) и. хәрби.
Ҡылысҡа оҡшаған оҙон, үткер йөҙлө ҡорал төрө. □ Ятаган (оружие). ■ Абулха-йыр кирәгә ағасына элеуле, ҡынына алтын йугертелгән кәкре ятағанды алды. Н. Мусин. Бөйөк сардарҙы элекке рәуешендә куреп яурын киргән яугирҙар оранды кутәреп ала, алыҫ-алыҫтарға тарата, һауала тиҫтәләгән мең ятаған - кәкре ҡылыс ялтырай. Б. Рафиҡов. • Ятаған сыҡһа, яу булыр. Әйтем.
ЯТАҠ I (ятағы) (Р.: общежитие; И.: dormitory (dorm), hall of residence, frat house; T.: yatakhane) и.
1. Бергә эшләгән, уҡыған кешеләр тора торған дөйөм торлаҡ. □ Общежитие. Егеттәр ятағы. Ҡыҙҙар ятағы. Буйҙаҡтар ятағы. Институт ятағы. Ятаҡта тороу. ■ Ятаҡта эштән ҡайтҡан ҡыҙҙар шау-гөр килеп тора. 3. Биишева. Йәмил, Резеда менән ҡала буйлап йөрөп, кискә генә интернат ятағына әйләнеп ҡайтты. Р. Байбулатов. Мәскэуҙә уҡып йөрөгәндә, Әҙәбиәт институ
542
нып, ҡол, яҫыр хәленә төшөрөлөп, ут йота ҡалды. Ғ. Хөсәйенов.
ЯҪЫРЫУ (яҫыр-) (Р.: становиться плоским; И.: become plane; T.: düzleşmek) ҡ.
Яҫыға әйләнеү, киңәйеү. □ Становиться плоским, сплюснутым, расплющиваться. ■ Атлаған һайын юл яҫыра, кук киңәйә бара. Й. Солтанов.
ЯҪЫ ТАБАН и. һөйл. ҡар. яҫы табанлылыҡ. Яҫы табан булыу.
ЯҪЫ ТАБАНЛЫЛЫҠ (табанлылығы) (Р.: плоскостопие; И.: flat-foot; T.: düztabanlık) и.
Биле баҫылып, төшөп торған ләпәк табан. □ Плоскостопие. ■ Хәрби хеҙмәткә яҫы табанлылыҡ, нервы системаһы, эндокрин, психик һәм һөйәк-мускул системаһы ауырыуҙары менән яфаланған егеттәр саҡырылмай. «Башҡортостан», 6 апрель 2013. Табип балағыҙға яҫы табанлылыҡ диагнозы ҡуйһа, хафаға ҡалмағыҙ. «Йәшлек», 30 июнь 2016.
ЯҪЫУ (Р.: шириной с; И.: hand’s-breadth; T.: genişliği ... kadar) c.
Ниндәйҙер яҫылыҡтағы. □ Шириной с. Ҡул яҫыуындай ер. ■ Зәңгәр кук йөҙөндә ҡул яҫыуы ҙурлығы ла болот әҫәре юҡ. С. Поварисов. Бикмырҙаның битенә, башындағы ус яҫыуы йәрәхәттән ағып, ҡара ҡан уҡмашып ҡатҡайны. Ә. Хәкимов.
ЯТ (Р.: посторонний; И.: alien; a stranger in blood; T.: yad) c.
1. Иптәшлек-ҡәрҙәшлек мөнәсәбәте менән бәйләнмәгән; сит. □ Посторонний, чужой. Ят кеше. ■ Ир башҡайҙарына нужа төшһә, яҡшы дуҫтар йөрөмәҫ ят итеп. Халыҡ йырынан. • Илашырға уҙ яҡшы, һыйлашырға ят яҡшы. Мәҡәл. Ят ярлыҡамаҫ, уҙеңдеке ултермәҫ. Мәҡәл.
2. Тыуған йәки торған ерең булмаған; таныш түгел; сит. □ Чужой, незнакомый. Ят ер. Ят ҡала. ■ Ҡыҙарып та ҡояш сыҡҡан саҡта, бик яманһыу була ят ерҙә. Халыҡ йырынан.
3. Әлегәсә билдәһеҙ булған; сит. □ Незнакомый. Ят йыр. Ят тауыш. Ш Тәҙрәләр асыҡ, шунда уҡ гөл һауыттары, баҙлап сәскә атҡан әллә ни исемле ят уҫемлектәр
ҡояш нурҙары аҫтында ем-ем килеп, куҙ яуын ала. Д. Бүләков.
4. миф. Ышаныуҙар буйынса, кире семантикаға эйә булған һүҙ; сит. □ Чужой (имеет отрицательную семантику, антоним слову уҙ ‘свой’, ете ят ‘совсем чужой’). Ҡул төбөндә ят донъя ине.
ЯТАҒАН I (Р.: домосед; И.: stay-at-home; T.: evden çıkmaz) и.
Өйҙән сыҡмай ултырырға яратҡан кеше.
□ Домосед. М [Ҡатыны - Сөләймәнгә:] Ҡитсе-китсе инде, ир бу лыуың ҡороһон, былай ҙа ятағанһың да инде, уҙем тормай булмаҫ, ахыры. 3. Ураҡсин.
ЯТАҒАН II (Р.: ятаган; И.: yatağan (Bashkir musical instrument)', T.: yatağan) и. муз.
Башҡорттарҙың ҡыллы музыка ҡоралы.
□ Ятаган (струнный музыкальный инструмент башкир, похожий на цитру). Ятаған яһау. Ятағанда уйнау. ■ [Илдар Шакир:] Тәуге ятағандың нимәһелер эшләнеп етмәгән һымаҡ ине, шуға мастер Гөлнур Ғәлимова менән уны өс тапҡыр төрлөсә уҙгәртеп ҡорҙоҡ. «Киске Өфө», № 44, 2015.
ЯТАҒАН III (Р.: ятаган; И.: Oriental sword; T.: kılıç) и. хәрби.
Ҡылысҡа оҡшаған оҙон, үткер йөҙлө ҡорал төрө. □ Ятаган (оружие). ■ Абулха-йыр кирәгә ағасына элеуле, ҡынына алтын йугертелгән кәкре ятағанды алды. Н. Мусин. Бөйөк сардарҙы элекке рәуешендә куреп яурын киргән яугирҙар оранды кутәреп ала, алыҫ-алыҫтарға тарата, һауала тиҫтәләгән мең ятаған - кәкре ҡылыс ялтырай. Б. Рафиҡов. • Ятаған сыҡһа, яу булыр. Әйтем.
ЯТАҠ I (ятағы) (Р.: общежитие; И.: dormitory (dorm), hall of residence, frat house; T.: yatakhane) и.
1. Бергә эшләгән, уҡыған кешеләр тора торған дөйөм торлаҡ. □ Общежитие. Егеттәр ятағы. Ҡыҙҙар ятағы. Буйҙаҡтар ятағы. Институт ятағы. Ятаҡта тороу. ■ Ятаҡта эштән ҡайтҡан ҡыҙҙар шау-гөр килеп тора. 3. Биишева. Йәмил, Резеда менән ҡала буйлап йөрөп, кискә генә интернат ятағына әйләнеп ҡайтты. Р. Байбулатов. Мәскэуҙә уҡып йөрөгәндә, Әҙәбиәт институ
542