Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 128 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БАП
БАП IV (бабы) [ғәр.-фарс. мЬ ‘яраҡлы’] и. диал. ҡар. тәм I, 1. Ҡабып ҡара, баплымы? Бапһыҙ булһа, ашама.
БАПАҒҮЛӘН и. бот. диал. ҡар. бәпембә 1. Бапағулән бағулән.
БАПАЙ и. диал. ҡар. бапаҡ.
БАПАҠ I (бапағы) (Р.: бука; И.: bogy man; T.: umacı) и. миф.
1. Балаларҙы ҡурҡыта торған мифик зат. □ Бука (существо, которым пугают детей). Бапаҡ менән ҡурҡытыу.
2. кусм. Ҡурҡыныс, йәмһеҙ кеше. □ Бука (о страшном, некрасивом человеке). ■ [Гөлъямал:] Өҫ-башымды ла ҡарап торманым. Ҡәйнешем курһә, танымаҫ әле. Ниндәй бапаҡ килгән тиер. Я. Хамматов.
3. бал. Бөжәк. □ Насекомое. Бапаҡ килә.
БАПАҠ II (Р.: неуютный; И.: bogy man; T.: rahatsız) с. диал.
Яман, ҡотһоҙ. □ Неуютный. Өй, саңла-нып, бапаҡ булып бөткән.
БАПЛАУ (бапла-) (Р: ухаживать; И.: tender ; T.: bakmak) ҡ.
1. Ҡәҙерләп тәрбиәләү. □ Ухаживать, присматривать за кем-л. // Уход, присмотр. Баланы баплап уҫтереу. Атты баплау.
2. Яратып, күңел һалып еренә еткереү. □ Делать что-то с большим удовольствием; охотно; с душой.
3. диал. Оҫталарса, оҫталыҡ менән эшләү. □ Делать что-то мастерски. Ашты баплап бешерә инде ул. ■ Оҫолло еңгәнең һыйлы итеп әсеткән, баплап һыуытҡан яҡшы ҡымыҙын бер-ике алдыр эсеу менән ук башҡа сыға. Ғ. Дәүләтшин.
4. диал. Ентекләп эшләү. □ Делать что-то детально. Ул хәбәрҙе баплап һөйләй инде. Баплап эшләу.
БАПЫМБАШ и. бот. диал. ҡар. бәпембә 1.
БАР I [дөйөм төрки баар, бар булыу ‘есть, имеется’] (Р: есть; И.: there is/are; T.: var)j/0w.
1. Кемдеңдер йәки ниҙеңдер ғәмәлдә булғанлығын белдерә; киреһе — юҡ. □ Есть, имеется. ■ Атым бар — йүгәнем юҡ,
дәртем бар — һөйгәнем юҡ. Халыҡ йырынан. Беҙҙең утыҙ өс кубә бар ине, Йәноҙаҡ бабайыңдарҙымы — егерме бер. Н. Мусин. Ләкин ошо куп яҡлы, куп төрлө хәтирәләрҙе уҙәгенә йыйған бер ваҡиға бар — ул элек булған һәм бөгөн йәнә ҡабатланған бәйге тантанаһы. Ә. Хәкимов. • Бары менән байрам. Әйтем. Барҙың барлығы тейер, юҡтың тарлығы тейер. Мәҡәл. Бар сағында бүреләй, юҡ сағында суреләй. Әйтем. Бар янына бар һыя. Әйтем. Бар яраштырыр, юҡ талаштырыр. Мәҡәл.
2. Хәбәр функцияһында килеп, ниҙеңдер булыу ихтималлығын йәки тейешлеген белдерә. □ Быть, есть. ■ Нуриханов исемендәге колхоздың игенселекте тағы ла алға ебәреуҙә бөтә мөмкинлектәре бар. Д. Бүләков. Ҡуйсы әле, ниндәй кеше икәнен дә белмәйһең, изге кеше булыуы бар, уҙеңә насар булып ҡуймаһын. Әкиәттән.
3. Сифат ҡылымдың -аһы/-әһе формаһы менән килеп, эш-хәрәкәттең үтәлергә тейешлеген, кәрәклеген белдерә. □ С прич. на -аһы/-әһе выражает долженствование, необходимость. Бирәһе бар. Бараһы бар. ■ Уның кире әйләнәһе, эшелонды ҡыуып етәһе бар. Ә. Хәкимов. «Курмә килендән куренеш алаһы бар әле һиңә», — тине. Ж. Кейекбаев.
4. Сифат ҡылымдың -ған/-гән формаһы менән килеп, нимәнелер раҫлауҙы белдерә. □ С формой прич. на -ған/-гән выражает подтверждение чего-л. Күргән бар инде. Уҡыған бар инде. ■ Әхәткә менгәшеп булһа ла, Йәноҙаҡ бабайҙың атын тышарға, эсерергә йөрөгән бар бит инде. Н. Мусин.
♦ Бар тип тә белмәү нимәнелер иҫәпкә алмау, ҡайғыртмау. □ соотв. И ухом (глазом, бровью, усом) не ведёт. Юҡтан бар итеү ҙур булдыҡлылыҡ күрһәтеү. □ Сделать что-то из ничего. Юҡты бар итеү алдау. □ Обманывать. ■ Тыумыштан борғолап һөйләргә яратмаған башҡорт егете дөрөҫлөктө йәшереп, юҡты бар тип һөйләргә баҙнат итмәй. «Ҡу-ҙыйкүрпәс».
БАР II [дөйөм төрки баар < бу ‘булыу’] (Р.: весь; И.: ali; T.: bütün) билд. а.
128
БАП IV (бабы) [ғәр.-фарс. мЬ ‘яраҡлы’] и. диал. ҡар. тәм I, 1. Ҡабып ҡара, баплымы? Бапһыҙ булһа, ашама.
БАПАҒҮЛӘН и. бот. диал. ҡар. бәпембә 1. Бапағулән бағулән.
БАПАЙ и. диал. ҡар. бапаҡ.
БАПАҠ I (бапағы) (Р.: бука; И.: bogy man; T.: umacı) и. миф.
1. Балаларҙы ҡурҡыта торған мифик зат. □ Бука (существо, которым пугают детей). Бапаҡ менән ҡурҡытыу.
2. кусм. Ҡурҡыныс, йәмһеҙ кеше. □ Бука (о страшном, некрасивом человеке). ■ [Гөлъямал:] Өҫ-башымды ла ҡарап торманым. Ҡәйнешем курһә, танымаҫ әле. Ниндәй бапаҡ килгән тиер. Я. Хамматов.
3. бал. Бөжәк. □ Насекомое. Бапаҡ килә.
БАПАҠ II (Р.: неуютный; И.: bogy man; T.: rahatsız) с. диал.
Яман, ҡотһоҙ. □ Неуютный. Өй, саңла-нып, бапаҡ булып бөткән.
БАПЛАУ (бапла-) (Р: ухаживать; И.: tender ; T.: bakmak) ҡ.
1. Ҡәҙерләп тәрбиәләү. □ Ухаживать, присматривать за кем-л. // Уход, присмотр. Баланы баплап уҫтереу. Атты баплау.
2. Яратып, күңел һалып еренә еткереү. □ Делать что-то с большим удовольствием; охотно; с душой.
3. диал. Оҫталарса, оҫталыҡ менән эшләү. □ Делать что-то мастерски. Ашты баплап бешерә инде ул. ■ Оҫолло еңгәнең һыйлы итеп әсеткән, баплап һыуытҡан яҡшы ҡымыҙын бер-ике алдыр эсеу менән ук башҡа сыға. Ғ. Дәүләтшин.
4. диал. Ентекләп эшләү. □ Делать что-то детально. Ул хәбәрҙе баплап һөйләй инде. Баплап эшләу.
БАПЫМБАШ и. бот. диал. ҡар. бәпембә 1.
БАР I [дөйөм төрки баар, бар булыу ‘есть, имеется’] (Р: есть; И.: there is/are; T.: var)j/0w.
1. Кемдеңдер йәки ниҙеңдер ғәмәлдә булғанлығын белдерә; киреһе — юҡ. □ Есть, имеется. ■ Атым бар — йүгәнем юҡ,
дәртем бар — һөйгәнем юҡ. Халыҡ йырынан. Беҙҙең утыҙ өс кубә бар ине, Йәноҙаҡ бабайыңдарҙымы — егерме бер. Н. Мусин. Ләкин ошо куп яҡлы, куп төрлө хәтирәләрҙе уҙәгенә йыйған бер ваҡиға бар — ул элек булған һәм бөгөн йәнә ҡабатланған бәйге тантанаһы. Ә. Хәкимов. • Бары менән байрам. Әйтем. Барҙың барлығы тейер, юҡтың тарлығы тейер. Мәҡәл. Бар сағында бүреләй, юҡ сағында суреләй. Әйтем. Бар янына бар һыя. Әйтем. Бар яраштырыр, юҡ талаштырыр. Мәҡәл.
2. Хәбәр функцияһында килеп, ниҙеңдер булыу ихтималлығын йәки тейешлеген белдерә. □ Быть, есть. ■ Нуриханов исемендәге колхоздың игенселекте тағы ла алға ебәреуҙә бөтә мөмкинлектәре бар. Д. Бүләков. Ҡуйсы әле, ниндәй кеше икәнен дә белмәйһең, изге кеше булыуы бар, уҙеңә насар булып ҡуймаһын. Әкиәттән.
3. Сифат ҡылымдың -аһы/-әһе формаһы менән килеп, эш-хәрәкәттең үтәлергә тейешлеген, кәрәклеген белдерә. □ С прич. на -аһы/-әһе выражает долженствование, необходимость. Бирәһе бар. Бараһы бар. ■ Уның кире әйләнәһе, эшелонды ҡыуып етәһе бар. Ә. Хәкимов. «Курмә килендән куренеш алаһы бар әле һиңә», — тине. Ж. Кейекбаев.
4. Сифат ҡылымдың -ған/-гән формаһы менән килеп, нимәнелер раҫлауҙы белдерә. □ С формой прич. на -ған/-гән выражает подтверждение чего-л. Күргән бар инде. Уҡыған бар инде. ■ Әхәткә менгәшеп булһа ла, Йәноҙаҡ бабайҙың атын тышарға, эсерергә йөрөгән бар бит инде. Н. Мусин.
♦ Бар тип тә белмәү нимәнелер иҫәпкә алмау, ҡайғыртмау. □ соотв. И ухом (глазом, бровью, усом) не ведёт. Юҡтан бар итеү ҙур булдыҡлылыҡ күрһәтеү. □ Сделать что-то из ничего. Юҡты бар итеү алдау. □ Обманывать. ■ Тыумыштан борғолап һөйләргә яратмаған башҡорт егете дөрөҫлөктө йәшереп, юҡты бар тип һөйләргә баҙнат итмәй. «Ҡу-ҙыйкүрпәс».
БАР II [дөйөм төрки баар < бу ‘булыу’] (Р.: весь; И.: ali; T.: bütün) билд. а.
128