Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 426 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БҮЛЕҮ
булеп бирер инем, йәндән башҡа йөрөр хәлем юҡ. Халыҡ йырынан. Ҡайҙандыр, кемдәрҙер килеп, көтөуҙән унлаған баш йылҡы малын булеп, ҡыуып алып киткәндәр. К. Мәргән.
2. Киҫәк-киҫәккә, өлөш-өлөшкә йәки төркөм-төркөмгә айырыу; өләшеү. □ Распределять, разбивать, расчленять. Аш булеу. Малды булеу. Игенде булеу. Мөлкәт булеу. ■ Ҡунаҡтар дәрәжәһенә ҡарап булеп ултыртылған. Т. Хәйбуллин. [Карт] уҙе иҫән саҡта барлы-юҡлы мөлкәтен уландарына булеп бирмәксе булған. Әкиәттән. Унан Емеш ҙур ағас табаҡҡа алып биргән иттәрҙе өлөшләп булергә, һалма өсөн турарға кереште, Һөйөндөк менән ала бесәй ҙә, ит еҫен һиҙеп, шунда уҡ уның янына барып ултырҙы.
3. Биишева. Ауыл тирәһендәге сабынлыҡтар өй башына булеп биреп бөтөлгән бит инде. Н. Мусин.
3. Бөтөндө төркөмдәргә айырыу. □ Подразделять, классифицировать. Булекте параграфтарға булеу.
4. Араға ниҙер ҡуйып айырыу. □ Перегораживать. Булмә булеу. Өйҙө таҡта менән булеу. һарайҙы кәртә менән булеу. ■ Ике ҡаланы бер бейек тау булеп тора. Әкиәттән. Ауылды икегә булеп кескенә йылға аға. Ф. Әсәнов.
5. Организмдан, үҙенең составынан тышҡа бүлеп сығарыу. □ Выделять, выводить (из организма, из своего состава). Организмдағы артыҡ шыйыҡлыҡты булеп сығарыу.
6. Эш-хәлде киҫеп туҡтатыу; хәрәкәтте тотҡарлап туҡтатыу. □ Прерывать. Йоҡоно булеу. Уйҙы булеу. Һуҙҙе булеу. Эште булеу. Донъяның ағышын булеу. ■ Батыр менән Хәлит бер-береһен булә-булә уҙҙәре менән булған мажараларҙы һөйләп бирҙе. Н. Ғәйетбаев. Юламан ҡарттың ҡарағурғаш кеуек һәлмәк, көҙгө таш кеуек һалҡын уйҙарын булеп, аҫта, ҡырсын өҫтөндә, уҙәк өҙгөс йыр һыҙыла. 3. Биишева. Ул [Байғужа[ҡабаланып тағы ла тәмәке төрҙө. Һуҙен булеп, тәмәке төтөнөн ҡабалана-ҡабалана һура башланы. Д. Юлтый. Ҡапыл уның [Зөфәрҙең] феке
рен булеп, идара йорто яғынан бер оҙон, бер ҡыҫҡа сигнал яңғыраны. Д. Бүләков.
7. мат. Бер һанды икенсе һанға тарҡатыуҙан ғибәрәт математик ғәмәл башҡарыу.
□ Делить. Унды бишкә булеу.
БҮЛЕҮ II (Р.: деление; И.: division; Т.: bölmek) и. мат.
Бер һанды икенсе һан иҫәбенә бүлеүҙән ғибәрәт булған математик ғәмәл. □ Деление. Булеу билдәһе. Булеу ғәмәле. Кәсерле булеу.
БҮЛЕҮСЕ (Р: делитель; И.: divisor; Т.: bölen) и. мат.
Икенсе бер һанды бүлә торған һан. □ Делитель. Иң ҙур уртаҡ булеусе.
БҮЛЕШЕҮ (бүлеш-) ҡ.
1. урт. ҡар. бүлеү I, 1—4. взаимн. от бүлеү I, 1—4. Булешеп ашау. Алманы бөтәһенә лә тигеҙ итеп таратырға кәрәк, миңә тигеҙ итеп кенә булеш әле.
2. Үҙ-ара бүлеү. □ Делить что-л. между собой. Табышты булешеу. Мөлкәтте булешеу. ■ Буреләр теге эт ауыҙындағы һөйәкте тартып алалар ҙа булешә башлайҙар. Әкиәттән. Сәлмән ҡарт улгәс, уландар араһында мираҫ булешеу булды. Ж. Кейекбаев. Аҙаҡ ишетеуенсә, ун йәшендә уны [Шәрғиәне] ҡалаға олаҡтырғас, ата-әсәһенән ҡалған йорт-ерҙәрен, мал-мөлкәттәрен, ыҙғышып-талашып, бындағы туған-тыумасаһы булешеп ала. Ә. Хәкимов.
3. кусм. Ниндәйҙер хәл, тойғоно уртаҡ итеп бергә кисереү; уртаҡлашыу. □ Делиться (радостью, горем), разделять (радость, горе). Ҡайғыны булешеу. Шатлыҡты булешеу.
БҮЛК (Р: буль; И.: plop!; T.: su sesi) оҡш.
Шыйыҡлыҡ сайҡалғанда, тар муйынлы һауыттан түгелгәндә йәки һыу аҫтынан һауа ҡалҡҡанда сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ.
□ Буль (подражание бульканью). Шешәләге һыу булк тип сайҡалып ҡуйҙы.
БҮЛК-БҮЛК, бүлк тә бүлк (Р: буль-буль; И.: plop! plop!; T.: şırıl şırıl) оҡш.
Ҡабат-ҡабат бүлк иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Буль-буль (многокр. от бүлк).
426
булеп бирер инем, йәндән башҡа йөрөр хәлем юҡ. Халыҡ йырынан. Ҡайҙандыр, кемдәрҙер килеп, көтөуҙән унлаған баш йылҡы малын булеп, ҡыуып алып киткәндәр. К. Мәргән.
2. Киҫәк-киҫәккә, өлөш-өлөшкә йәки төркөм-төркөмгә айырыу; өләшеү. □ Распределять, разбивать, расчленять. Аш булеу. Малды булеу. Игенде булеу. Мөлкәт булеу. ■ Ҡунаҡтар дәрәжәһенә ҡарап булеп ултыртылған. Т. Хәйбуллин. [Карт] уҙе иҫән саҡта барлы-юҡлы мөлкәтен уландарына булеп бирмәксе булған. Әкиәттән. Унан Емеш ҙур ағас табаҡҡа алып биргән иттәрҙе өлөшләп булергә, һалма өсөн турарға кереште, Һөйөндөк менән ала бесәй ҙә, ит еҫен һиҙеп, шунда уҡ уның янына барып ултырҙы.
3. Биишева. Ауыл тирәһендәге сабынлыҡтар өй башына булеп биреп бөтөлгән бит инде. Н. Мусин.
3. Бөтөндө төркөмдәргә айырыу. □ Подразделять, классифицировать. Булекте параграфтарға булеу.
4. Араға ниҙер ҡуйып айырыу. □ Перегораживать. Булмә булеу. Өйҙө таҡта менән булеу. һарайҙы кәртә менән булеу. ■ Ике ҡаланы бер бейек тау булеп тора. Әкиәттән. Ауылды икегә булеп кескенә йылға аға. Ф. Әсәнов.
5. Организмдан, үҙенең составынан тышҡа бүлеп сығарыу. □ Выделять, выводить (из организма, из своего состава). Организмдағы артыҡ шыйыҡлыҡты булеп сығарыу.
6. Эш-хәлде киҫеп туҡтатыу; хәрәкәтте тотҡарлап туҡтатыу. □ Прерывать. Йоҡоно булеу. Уйҙы булеу. Һуҙҙе булеу. Эште булеу. Донъяның ағышын булеу. ■ Батыр менән Хәлит бер-береһен булә-булә уҙҙәре менән булған мажараларҙы һөйләп бирҙе. Н. Ғәйетбаев. Юламан ҡарттың ҡарағурғаш кеуек һәлмәк, көҙгө таш кеуек һалҡын уйҙарын булеп, аҫта, ҡырсын өҫтөндә, уҙәк өҙгөс йыр һыҙыла. 3. Биишева. Ул [Байғужа[ҡабаланып тағы ла тәмәке төрҙө. Һуҙен булеп, тәмәке төтөнөн ҡабалана-ҡабалана һура башланы. Д. Юлтый. Ҡапыл уның [Зөфәрҙең] феке
рен булеп, идара йорто яғынан бер оҙон, бер ҡыҫҡа сигнал яңғыраны. Д. Бүләков.
7. мат. Бер һанды икенсе һанға тарҡатыуҙан ғибәрәт математик ғәмәл башҡарыу.
□ Делить. Унды бишкә булеу.
БҮЛЕҮ II (Р.: деление; И.: division; Т.: bölmek) и. мат.
Бер һанды икенсе һан иҫәбенә бүлеүҙән ғибәрәт булған математик ғәмәл. □ Деление. Булеу билдәһе. Булеу ғәмәле. Кәсерле булеу.
БҮЛЕҮСЕ (Р: делитель; И.: divisor; Т.: bölen) и. мат.
Икенсе бер һанды бүлә торған һан. □ Делитель. Иң ҙур уртаҡ булеусе.
БҮЛЕШЕҮ (бүлеш-) ҡ.
1. урт. ҡар. бүлеү I, 1—4. взаимн. от бүлеү I, 1—4. Булешеп ашау. Алманы бөтәһенә лә тигеҙ итеп таратырға кәрәк, миңә тигеҙ итеп кенә булеш әле.
2. Үҙ-ара бүлеү. □ Делить что-л. между собой. Табышты булешеу. Мөлкәтте булешеу. ■ Буреләр теге эт ауыҙындағы һөйәкте тартып алалар ҙа булешә башлайҙар. Әкиәттән. Сәлмән ҡарт улгәс, уландар араһында мираҫ булешеу булды. Ж. Кейекбаев. Аҙаҡ ишетеуенсә, ун йәшендә уны [Шәрғиәне] ҡалаға олаҡтырғас, ата-әсәһенән ҡалған йорт-ерҙәрен, мал-мөлкәттәрен, ыҙғышып-талашып, бындағы туған-тыумасаһы булешеп ала. Ә. Хәкимов.
3. кусм. Ниндәйҙер хәл, тойғоно уртаҡ итеп бергә кисереү; уртаҡлашыу. □ Делиться (радостью, горем), разделять (радость, горе). Ҡайғыны булешеу. Шатлыҡты булешеу.
БҮЛК (Р: буль; И.: plop!; T.: su sesi) оҡш.
Шыйыҡлыҡ сайҡалғанда, тар муйынлы һауыттан түгелгәндә йәки һыу аҫтынан һауа ҡалҡҡанда сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ.
□ Буль (подражание бульканью). Шешәләге һыу булк тип сайҡалып ҡуйҙы.
БҮЛК-БҮЛК, бүлк тә бүлк (Р: буль-буль; И.: plop! plop!; T.: şırıl şırıl) оҡш.
Ҡабат-ҡабат бүлк иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Буль-буль (многокр. от бүлк).
426