Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 434 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БҮРЕК
баҫыбыраҡ кейеп, ҡояшҡа ҡарап алды. 3. Биишева.
2. Ҡайһы бер ҡоштарҙың түбәһендәге өлтәйеп торған йөнө; супай, өлтөк. □ Хохол, хохолок (у птиц). Ҡайһы бер ҡоштарҙың бурке була. ■ Кук кугәрсенкәйҙәрҙең куркенә, ҡарап торҙом йәшел буркенә. Халыҡ йырынан. Ата турғайҙың тушендә ҡара тап, э башында — ҡуйы һоро бурек. «Йәншишмә», 1 апрель 2009.
3. миф. Ирҙәрҙең власты, көстө кәүҙәләндергән баш кейеме. □ Мужская шапка, имеющая мужскую символику, символ власти.
♦ Бүрек менән кәңәшләшеү шаяр. Үҙ алдыңа уйлап, ҡарар итеү. □ Принимать самостоятельное решение, букв. Советоваться с шапкой. Бүрек сөйөү баш кейемен юғары ырғытып, хуплау, ҡотлау. □ Приветствовать, выражать восторг и одобрение, подбрасывая вверх шапки. ■ Уларҙы [Салауаттарҙы] халыҡ солғап алған... Ҡылыс, һөңгө кутәреп, кәпәс сөйөп, батырҙарҙы ҡотлайҙар. М. Кәрим. Бүрек һалыу түбәнселек менән үтенеү кем алдында, кемгә. □ Ломать шапку перед кем (кланяться, унижаться). Бүректә үҫкән ҡара эшкә ярамаған, кәгез кешегә әйтелә (о слабом, щуплом человеке). □ Недоносок, букв. Выросший в шапке. Бүркен тышлау кәрәген биреү, ныҡ ҡына туҡмау, дөмбәҫләү. □ Дать по шапке, наказать. Бүректе ергә ороу нимәнелер мотлаҡ эшләйем, үтәйем тип, бүрек ташлап һүҙ биреү. □ Дать твёрдое слово, доел. Кидать шапку. Бүректе (йәки кәпәсте) алып һуғыу ҡар. бүректе ергә ороу. Бурҙың бүрке яна ғәйепле кеше барыбер тотола мәғәнәһендә. □ На воре шапка горит.
БҮРЕК II (бүрке) (Р.: доска, прибиваемая над окном, дверью; И.: board nailed above a window or a door; T.: kapı veya pencere üzerindeki tahta) и. диал.
Тәҙрә йәки ишек ҡашы. □ Доска, прибиваемая над окном или дверью с внутренней стороны в деревенских избах. Ишек башына бурек сөйләу.
БҮРЕК АЛЫУ (бүрек ал-) (Р: срывание шапки; И.: ethnographic ceremony; T: düğün töreni) и. этн.
Туйға килгән ҡоҙаларҙың юлына ҡаршы сығып, бүректәрен талау (ҡоҙа хаҡ туләп кире ала). □ Срывание шапки (свадебный обряд: у приезжих сватов отнимают шапки и возвращают за вознаграждение). Ҡоҙалар ауылға килеп ингәс тә, бурек алыу башланды.
БҮРЕКБАШ (Р: сморчок; И.: morel; Т: kuzugöbeği) и. бот.
Ҡыҫҡа һабаҡлы сөрөшөп торған башлы көрән бәшмәк. □ Сморчок (съедобный гриб) (лат. Morchella). Бурекбаш йыйыу.
БҮРЕКЛЕ (Р: в шапке; И.: with a furcap on; T: şapkalı) с.
1. Бүрек кейгән. □ В шапке. Бурекле кеше. ■ Сафагәрәй хан яугирҙарынан ҡотолған кешене төрлө яҡтан йыйылған сауҙагәрҙәр уратып ала. Улар араһында һоро йәки ҡара каракулдән тегелгән ҡырма бурекле әрмәндәр ҙә бар. К. Мәргән. • Ҡурекленең башы бурекле. Әйтем.
2. Өлтөклө. □ Хохлатый. Бурекле тауыҡ. Бурекле өйрәк.
БҮРЕКЛЕ БӨРКӨТ (Р: гарпия; И.: һагру; T: harpiya kartalı) и. зоол.
Башында бүрке булған ҙур йыртҡыс ҡош. □ Гарпия (лат. Harpia). Бурекле бөркөт балаһы.
БҮРЕКЛЕ КҮБӘЛӘКТӘР (Р: хохлат ки; И.: notodontidae; T: çentikli kelebekler) и. зоол.
Алғы ҡанаттарының артҡы өлөшөндә бүрке булған күбәләктәр төрө. □ Хохлатки, хохлачи (лат. Notodontidae). Бурекле кубәләктәр оса.
БҮРЕКЛЕ ҠАРА ӨЙРӘК (өйрәге) (Р: чернеть хохлатая; И.: tufted duck; T: tepeli patka) и. зоол.
Сөсө һыу яҡтылыҡтарында йәшәүсе ҙур башлы, нәҙек муйынлы, башлыса ҡара ҡауырһынлы аҡһыл түшле өйрәктәр ғаиләһенә ҡараған ҡош. □ Чернеть хохлатая (лат. Ay thy a fuligula). һыуҙа бурекле ҡара өйрәктәр йөҙә.
434
баҫыбыраҡ кейеп, ҡояшҡа ҡарап алды. 3. Биишева.
2. Ҡайһы бер ҡоштарҙың түбәһендәге өлтәйеп торған йөнө; супай, өлтөк. □ Хохол, хохолок (у птиц). Ҡайһы бер ҡоштарҙың бурке була. ■ Кук кугәрсенкәйҙәрҙең куркенә, ҡарап торҙом йәшел буркенә. Халыҡ йырынан. Ата турғайҙың тушендә ҡара тап, э башында — ҡуйы һоро бурек. «Йәншишмә», 1 апрель 2009.
3. миф. Ирҙәрҙең власты, көстө кәүҙәләндергән баш кейеме. □ Мужская шапка, имеющая мужскую символику, символ власти.
♦ Бүрек менән кәңәшләшеү шаяр. Үҙ алдыңа уйлап, ҡарар итеү. □ Принимать самостоятельное решение, букв. Советоваться с шапкой. Бүрек сөйөү баш кейемен юғары ырғытып, хуплау, ҡотлау. □ Приветствовать, выражать восторг и одобрение, подбрасывая вверх шапки. ■ Уларҙы [Салауаттарҙы] халыҡ солғап алған... Ҡылыс, һөңгө кутәреп, кәпәс сөйөп, батырҙарҙы ҡотлайҙар. М. Кәрим. Бүрек һалыу түбәнселек менән үтенеү кем алдында, кемгә. □ Ломать шапку перед кем (кланяться, унижаться). Бүректә үҫкән ҡара эшкә ярамаған, кәгез кешегә әйтелә (о слабом, щуплом человеке). □ Недоносок, букв. Выросший в шапке. Бүркен тышлау кәрәген биреү, ныҡ ҡына туҡмау, дөмбәҫләү. □ Дать по шапке, наказать. Бүректе ергә ороу нимәнелер мотлаҡ эшләйем, үтәйем тип, бүрек ташлап һүҙ биреү. □ Дать твёрдое слово, доел. Кидать шапку. Бүректе (йәки кәпәсте) алып һуғыу ҡар. бүректе ергә ороу. Бурҙың бүрке яна ғәйепле кеше барыбер тотола мәғәнәһендә. □ На воре шапка горит.
БҮРЕК II (бүрке) (Р.: доска, прибиваемая над окном, дверью; И.: board nailed above a window or a door; T.: kapı veya pencere üzerindeki tahta) и. диал.
Тәҙрә йәки ишек ҡашы. □ Доска, прибиваемая над окном или дверью с внутренней стороны в деревенских избах. Ишек башына бурек сөйләу.
БҮРЕК АЛЫУ (бүрек ал-) (Р: срывание шапки; И.: ethnographic ceremony; T: düğün töreni) и. этн.
Туйға килгән ҡоҙаларҙың юлына ҡаршы сығып, бүректәрен талау (ҡоҙа хаҡ туләп кире ала). □ Срывание шапки (свадебный обряд: у приезжих сватов отнимают шапки и возвращают за вознаграждение). Ҡоҙалар ауылға килеп ингәс тә, бурек алыу башланды.
БҮРЕКБАШ (Р: сморчок; И.: morel; Т: kuzugöbeği) и. бот.
Ҡыҫҡа һабаҡлы сөрөшөп торған башлы көрән бәшмәк. □ Сморчок (съедобный гриб) (лат. Morchella). Бурекбаш йыйыу.
БҮРЕКЛЕ (Р: в шапке; И.: with a furcap on; T: şapkalı) с.
1. Бүрек кейгән. □ В шапке. Бурекле кеше. ■ Сафагәрәй хан яугирҙарынан ҡотолған кешене төрлө яҡтан йыйылған сауҙагәрҙәр уратып ала. Улар араһында һоро йәки ҡара каракулдән тегелгән ҡырма бурекле әрмәндәр ҙә бар. К. Мәргән. • Ҡурекленең башы бурекле. Әйтем.
2. Өлтөклө. □ Хохлатый. Бурекле тауыҡ. Бурекле өйрәк.
БҮРЕКЛЕ БӨРКӨТ (Р: гарпия; И.: һагру; T: harpiya kartalı) и. зоол.
Башында бүрке булған ҙур йыртҡыс ҡош. □ Гарпия (лат. Harpia). Бурекле бөркөт балаһы.
БҮРЕКЛЕ КҮБӘЛӘКТӘР (Р: хохлат ки; И.: notodontidae; T: çentikli kelebekler) и. зоол.
Алғы ҡанаттарының артҡы өлөшөндә бүрке булған күбәләктәр төрө. □ Хохлатки, хохлачи (лат. Notodontidae). Бурекле кубәләктәр оса.
БҮРЕКЛЕ ҠАРА ӨЙРӘК (өйрәге) (Р: чернеть хохлатая; И.: tufted duck; T: tepeli patka) и. зоол.
Сөсө һыу яҡтылыҡтарында йәшәүсе ҙур башлы, нәҙек муйынлы, башлыса ҡара ҡауырһынлы аҡһыл түшле өйрәктәр ғаиләһенә ҡараған ҡош. □ Чернеть хохлатая (лат. Ay thy a fuligula). һыуҙа бурекле ҡара өйрәктәр йөҙә.
434