Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 439 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БҮҪЕЛЕҮ
Аҡ менән туры ҡатнаш (йылҡы төҫөнә ҡарата). □ Караковый (о масти лошади). Буртә бейә. ■ Арҡаларҙа уйнай буртә атым, туғайҙарҙа уйнай туры атым. Халыҡ йырынан. [Ғаил ағай]эсе ҡабарып торған буртә кук бейәһе менән сабып килде лә, ҡонанға йугән кейҙереп, ул ҡарышһа ла, ай-вайына ҡуймай, ситкә, ваҡ ҡайынлыҡтар араһына, кертеп бәйләп ҡуйҙы. «Ағиҙел», № 9, 2010.
БҮРТӘ II (Р.: караковый конь; И.: dark bay horse; T.: doru at) u.
Бүртә төҫтәге ат. □ Караковый конь. Кук буртә. ■ Хәсән кешнәп торған буртәне егә башланы. С. Агиш. Кук буртә таҡыр юл буйлап һалмаҡ ҡына юрта. И. Ниғмәтуллин. Аҡланға һыбайлылар сабышып килеп керҙе. Иң алдан аҡҡош муйынлы буртәлә Роман-һеләуһен елә. Б. Рафиҡов. Икенсе көн кук буртәне егеп алдым да бесәнгә киттем.
3. Хисмәтуллин.
БҮРТӘЙЕҮ (бүртәй-) ҡ. ҡар. бүлтәйеү.
■ Рахмайҙың ирендәре буртәйеп, уҙенә килешеп тора. К. Кинйәбулатова.
БҮРӘЙ (Р.: название родового подразделения башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бөрйән ырыуы аймағы исеме. □ Бурэй (название родового подразделения башкир племени бурзян). Бурэй аймағы башҡорто.
БҮРӘК (бүрәге) [төрки сығанаҡлы] и.
1. диал. ҡар. тырыз I. Бурәккә бәшмәк йыйыу.
2. ҡар. эремсек билмәне. Бурәк бешереу.
БҮРӘНӘ I [рус. бревно] (Р: бревно; И.: log; T.: kütük) и.
Ҡырҡып, боталған оҙон йыуан ағас. П Бревно. Бурәнә башы. Өй бурәнәһе. Таҡта бурәнәһе. Йомро бурәнә. Бурәнә һаллау. Бурәнә әрсеу. Бурәнә купер. Бурәнә өй. ■ Киң яурынлы, әзмәуерҙәй йәш егет һалмауыр алып торманы, әллә сәмләнеп, әллә асыуланып, бурәнәнең бер яҡ башынан кутәрҙе лә ситкә ырғытты. Н. Мусин. Бурәнә өйҙөң тур яғына буйҙан-буй тушәлгән урындыҡҡа йөндән һуғылған балаҫ йәйелгән, стена буй
латып аҡ кейеҙ тушәлгән, төпкө мөйөшкә эре биҙәкле, сатин тышлы мендәрҙәр ҡабартып ҡуйылған. 3. Ураҡсин. • Бурәнә тартһаң, өй була. Мәҡәл.
♦ Артыҡ бүрәнә <башы> кәрәкмәгән артыҡ кешегә ҡарата әйтелә. □ Лишний, ненужный человек. ■ [Кормой:] Ярар, мин китәйем инде, артыҡ бурәнә башы булмайым. Б. Бикбай. Бүрәнә үтә бүре күреү белмәгән, күрмәгән көйө белгән булып һөйләү. □ Видеть пень через плетень, доел. Видеть волка через стену.
БҮРӘНӘ КИҪЕҮ (бүрәнә киҫ-) (Р: рубить лес; И.: cut wood; T.: ağaç kesmek) ҡ. диал.
Урман ҡырҡыу. □ Рубить лес. Бурәнә киҫергә киттем.
БҮРӘНӘ ҠОЙМА (Р.: заплот; И.: solid fence made of logs and planks; T.: duvar) и. архит.
Бүрәнәләрҙән һәм таҡталарҙан торған тоташ ҡойма. □ Заплот. Бурәнә ҡоймалы йорт.
БҮРӘНӘСЕ и. диал. ҡар. һалсы. Бурәнә-селәрҙең һалы яр ситендә тора.
БҮРӘТ (Р.: бурят; И.: Buryat; Т.: Buryat) и.
Бүрәт Республикаһының төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләт кешеһе (монгол телдәренең береһендә һөйләшә). □ Бурят. / Бурятский. Бурәт халҡы. Бурәт теле. Бурәт ҡатыны.
БҮҪЕЛДЕРЕҮ (бүҫелдер-) (Р: обрушить; И.: bring down; T.: düşürmek) ҡ.
1. Ауырлыҡ, көс баҫымы менән ишеү, емереү. □ Обрушить. Ҡыйыҡты буҫелдереу. ■ Яр аҫтында — ағастан яһалған ҙур тәгәрмәс. Тәгәрмәсте ҡап уртанан буҫелдереп, һылыу аҡ тирәк уҫеп сыҡҡан. Й. Солтанов.
2. Ҙур итеп үтәнән-үтә йыртыу, ярыу. П Рвать, лопать. Кулдәкте буҫелдереу. ■ Немецтарҙың икенсеһе .. саҡ көскә йығылмай баҫып торған Ирназарҙың киң яурынын, гимнастёрка еңен буҫелдергән тос беләктәрен ҡапшаны. Ә. Хәкимов.
БҮҪЕЛЕҮ (бүҫел-) [боронғо төрки бөс-‘ҡабартыу’] ҡ.
439
Аҡ менән туры ҡатнаш (йылҡы төҫөнә ҡарата). □ Караковый (о масти лошади). Буртә бейә. ■ Арҡаларҙа уйнай буртә атым, туғайҙарҙа уйнай туры атым. Халыҡ йырынан. [Ғаил ағай]эсе ҡабарып торған буртә кук бейәһе менән сабып килде лә, ҡонанға йугән кейҙереп, ул ҡарышһа ла, ай-вайына ҡуймай, ситкә, ваҡ ҡайынлыҡтар араһына, кертеп бәйләп ҡуйҙы. «Ағиҙел», № 9, 2010.
БҮРТӘ II (Р.: караковый конь; И.: dark bay horse; T.: doru at) u.
Бүртә төҫтәге ат. □ Караковый конь. Кук буртә. ■ Хәсән кешнәп торған буртәне егә башланы. С. Агиш. Кук буртә таҡыр юл буйлап һалмаҡ ҡына юрта. И. Ниғмәтуллин. Аҡланға һыбайлылар сабышып килеп керҙе. Иң алдан аҡҡош муйынлы буртәлә Роман-һеләуһен елә. Б. Рафиҡов. Икенсе көн кук буртәне егеп алдым да бесәнгә киттем.
3. Хисмәтуллин.
БҮРТӘЙЕҮ (бүртәй-) ҡ. ҡар. бүлтәйеү.
■ Рахмайҙың ирендәре буртәйеп, уҙенә килешеп тора. К. Кинйәбулатова.
БҮРӘЙ (Р.: название родового подразделения башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бөрйән ырыуы аймағы исеме. □ Бурэй (название родового подразделения башкир племени бурзян). Бурэй аймағы башҡорто.
БҮРӘК (бүрәге) [төрки сығанаҡлы] и.
1. диал. ҡар. тырыз I. Бурәккә бәшмәк йыйыу.
2. ҡар. эремсек билмәне. Бурәк бешереу.
БҮРӘНӘ I [рус. бревно] (Р: бревно; И.: log; T.: kütük) и.
Ҡырҡып, боталған оҙон йыуан ағас. П Бревно. Бурәнә башы. Өй бурәнәһе. Таҡта бурәнәһе. Йомро бурәнә. Бурәнә һаллау. Бурәнә әрсеу. Бурәнә купер. Бурәнә өй. ■ Киң яурынлы, әзмәуерҙәй йәш егет һалмауыр алып торманы, әллә сәмләнеп, әллә асыуланып, бурәнәнең бер яҡ башынан кутәрҙе лә ситкә ырғытты. Н. Мусин. Бурәнә өйҙөң тур яғына буйҙан-буй тушәлгән урындыҡҡа йөндән һуғылған балаҫ йәйелгән, стена буй
латып аҡ кейеҙ тушәлгән, төпкө мөйөшкә эре биҙәкле, сатин тышлы мендәрҙәр ҡабартып ҡуйылған. 3. Ураҡсин. • Бурәнә тартһаң, өй була. Мәҡәл.
♦ Артыҡ бүрәнә <башы> кәрәкмәгән артыҡ кешегә ҡарата әйтелә. □ Лишний, ненужный человек. ■ [Кормой:] Ярар, мин китәйем инде, артыҡ бурәнә башы булмайым. Б. Бикбай. Бүрәнә үтә бүре күреү белмәгән, күрмәгән көйө белгән булып һөйләү. □ Видеть пень через плетень, доел. Видеть волка через стену.
БҮРӘНӘ КИҪЕҮ (бүрәнә киҫ-) (Р: рубить лес; И.: cut wood; T.: ağaç kesmek) ҡ. диал.
Урман ҡырҡыу. □ Рубить лес. Бурәнә киҫергә киттем.
БҮРӘНӘ ҠОЙМА (Р.: заплот; И.: solid fence made of logs and planks; T.: duvar) и. архит.
Бүрәнәләрҙән һәм таҡталарҙан торған тоташ ҡойма. □ Заплот. Бурәнә ҡоймалы йорт.
БҮРӘНӘСЕ и. диал. ҡар. һалсы. Бурәнә-селәрҙең һалы яр ситендә тора.
БҮРӘТ (Р.: бурят; И.: Buryat; Т.: Buryat) и.
Бүрәт Республикаһының төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләт кешеһе (монгол телдәренең береһендә һөйләшә). □ Бурят. / Бурятский. Бурәт халҡы. Бурәт теле. Бурәт ҡатыны.
БҮҪЕЛДЕРЕҮ (бүҫелдер-) (Р: обрушить; И.: bring down; T.: düşürmek) ҡ.
1. Ауырлыҡ, көс баҫымы менән ишеү, емереү. □ Обрушить. Ҡыйыҡты буҫелдереу. ■ Яр аҫтында — ағастан яһалған ҙур тәгәрмәс. Тәгәрмәсте ҡап уртанан буҫелдереп, һылыу аҡ тирәк уҫеп сыҡҡан. Й. Солтанов.
2. Ҙур итеп үтәнән-үтә йыртыу, ярыу. П Рвать, лопать. Кулдәкте буҫелдереу. ■ Немецтарҙың икенсеһе .. саҡ көскә йығылмай баҫып торған Ирназарҙың киң яурынын, гимнастёрка еңен буҫелдергән тос беләктәрен ҡапшаны. Ә. Хәкимов.
БҮҪЕЛЕҮ (бүҫел-) [боронғо төрки бөс-‘ҡабартыу’] ҡ.
439