Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 444 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БЫҒАУ
ел көсәйә төштө, ағастар баш сайҡай, шаулай башланы. Н. Мусин. Яҡуптың аҡһыл йөҙөнә ҡыҙыллыҡ йүгерҙе, күҙҙәрендә бығаса күренмәгән яҡты балҡыны. М. Кәрим. Тай-новтың табан балыҡтары бик һәйбәт ҡурылғайны. Шуның өҫтөнә, тағы уны көтөп ултырыусыларҙың билғау аҫтары ла бик ныҡ бушаған булғанлыҡтан, улар бығаса булмаған дәрәжәлә тәмле тойолдолар. И. Насыри.
БЫҒАУ [боронғо төрки бокағу ‘тышау, бығау’] (Р.: оковы; И.: fetters; T.: zincir) и.
1. Тотҡондағы кешенең аяҡ-ҡулына кейҙерә, хайуандарҙы тышай торған тимер ҡоршау. □ Оковы, кандалы; путы (железные). Бығау һалыу. Аяҡ бығауы. Ат бығауы. Бығау асҡысы. □ Салауаттай ирҙәр баш эймәҫ, аяҡ-ҡулына бығау һалһаң да. Халыҡ йырынан. Ҡүк болонда күк арғымаҡ йөрөй утлап, бәкәлендә ҡорос бығау бөткән тутлап. Ә. Әхмәт-Хужа. Түрәбайҙың ҡулына бығау һалып шулай ҡайнаған халыҡ алдына алып сыҡтылар. Т. Хәйбуллин.
2. күсм. Иректе, ихтыярҙы быуған нәмә; сынйыр. □ Путы, оковы, узы. Ҡоллоҡ бығауы. Мөхәббәт бығауы.
БЫҒАУЛАНЫУ (бығаулан-) ҡ. төш. ҡар. бығаулау, страд, от. бығаулау. Бығауланған ат. Н Бер мәл Юлай менән Салауат тачкаларын этәреп килгән ерҙән алдан киткән Ҡәнзәфәрҙе күмәкләп туҡмағандарын күреп ҡалдылар. Аяҡтары арбаға ҡуша бығауланған килеш шулай йүгерергә ҡайҙан көс тапҡандарҙыр. Б. Рафиҡов.
БЫҒАУЛАТЫУ (бығаулат ) ҡ. йөкм. ҡар. бығаулау, понуд. от бығаулау. К Батша һалдатты бығаулатып, бикләп ҡуя. Әкиәттән. Ә был арала батша Барсындың мәһәр менән ҡайтып килеүен күреп, ҡапҡаларҙы бикләтә, ишектәрен бығаулата. Халыҡ ижадынан.
БЫҒАУЛАУ (бығаула-) (Р: заковывать в оковы; И.: shackle; T: zincirlemek) ҡ.
Бығау менән ҡоршау, тышау. □ Заковывать в кандалы, оковы кого-что; наде
вать кандалы, оковы на кого-что; надевать путы (железные). Аяҡты бығаулау. Атты бығаулап ебәреү. И [Миңнеғәлиев:] Батша түрәләре беҙҙең кеүек эшселәрҙе бығаулай. А. Таһиров. Йософто бығаулап, арыҡ бер дөйәгә ултырталар. «Йософ ҡиссаһы».
БЫҒЫМ (Р: ложное ребро; И.: false rib; T: sahte kaburga) и. анат.
Бил тәңгәлендәге күкрәк һөйәгенә тоташмаған йомшаҡ ҡыҫҡа ҡабырға. □ Ложное ребро. Бығым ҡаҙыһы. Бығым һөйәге.
БЫҒЫМ ҠАБЫРҒА и. анат. ҡар. бығым. Бығым ҡабырға ҡаҙыһы.
БЫҒЫМ ҺӨЙӘГЕ (Р: подвздошная кость; И.: iliac bone; T: kalça kemiği) и. анат.
Янбаш һөйәген тәшкил итеүсе иң эре яҫы һөйәк. □ Подвздошная кость. Бығым һөйәге сайраған.
БЫҒЫР-БЫҒЫР (Р: подражание шуму густой массы; И.: imitation of incoherent conversation; T: fokur fokur) оҡш.
Ҡуйы нәмә ҡайнағанда, ҡайнаған кеүек һауа урғылғанда сыҡҡан тауышты йәки ауыҙ эсенән әйтелгән аңлайышһыҙ тауышты белдергән һүҙ; буғыр-буғыр. □ Подражание шуму густой массы или звуку невнятного разговора. Ж Ул арала ут өҫтөндә ултырған сәйнүк тә бығыр-бығыр ҡайнап, ҡапҡасты сылтырата башланы. М. Ғафури. Таҙҙың ағалары таш табып алып, түңгәк тултырылған тоҡтоң ауыҙына бәйләй ҙә һыуға ташлай. Тоҡ бығыр-бығыр килеп һыуға бата. Әкиәттән.
БЫҒЫРЛАҠ с. диал.
1. ҡар. бупылдаҡ II. Бығырлаҡ булыу.
2. һаҡау. □ Говорящий невнятно, косноязычный. Бығырлаҡ бала.
БЫҒЫРЛАТЫУ (бығырлат-) ҡ. йөкм. ҡар. бығырлау, понуд. от бығырлау. Йәшелсәне үтә ҡыҙыу утта бығырлатып бешерергә ярамай.
БЫҒЫРЛАУ (бығырла-) (Р: бурлить; И.: seethe; T: fıkırdamak) ҡ.
1. Бығыр-бығыр итеү, бығыр-бығыр килеү; буғырлау. □ Бурлить, клокотать. Сәйнүктә сәй бығырлап ҡайнай. М Ҡа
444
ел көсәйә төштө, ағастар баш сайҡай, шаулай башланы. Н. Мусин. Яҡуптың аҡһыл йөҙөнә ҡыҙыллыҡ йүгерҙе, күҙҙәрендә бығаса күренмәгән яҡты балҡыны. М. Кәрим. Тай-новтың табан балыҡтары бик һәйбәт ҡурылғайны. Шуның өҫтөнә, тағы уны көтөп ултырыусыларҙың билғау аҫтары ла бик ныҡ бушаған булғанлыҡтан, улар бығаса булмаған дәрәжәлә тәмле тойолдолар. И. Насыри.
БЫҒАУ [боронғо төрки бокағу ‘тышау, бығау’] (Р.: оковы; И.: fetters; T.: zincir) и.
1. Тотҡондағы кешенең аяҡ-ҡулына кейҙерә, хайуандарҙы тышай торған тимер ҡоршау. □ Оковы, кандалы; путы (железные). Бығау һалыу. Аяҡ бығауы. Ат бығауы. Бығау асҡысы. □ Салауаттай ирҙәр баш эймәҫ, аяҡ-ҡулына бығау һалһаң да. Халыҡ йырынан. Ҡүк болонда күк арғымаҡ йөрөй утлап, бәкәлендә ҡорос бығау бөткән тутлап. Ә. Әхмәт-Хужа. Түрәбайҙың ҡулына бығау һалып шулай ҡайнаған халыҡ алдына алып сыҡтылар. Т. Хәйбуллин.
2. күсм. Иректе, ихтыярҙы быуған нәмә; сынйыр. □ Путы, оковы, узы. Ҡоллоҡ бығауы. Мөхәббәт бығауы.
БЫҒАУЛАНЫУ (бығаулан-) ҡ. төш. ҡар. бығаулау, страд, от. бығаулау. Бығауланған ат. Н Бер мәл Юлай менән Салауат тачкаларын этәреп килгән ерҙән алдан киткән Ҡәнзәфәрҙе күмәкләп туҡмағандарын күреп ҡалдылар. Аяҡтары арбаға ҡуша бығауланған килеш шулай йүгерергә ҡайҙан көс тапҡандарҙыр. Б. Рафиҡов.
БЫҒАУЛАТЫУ (бығаулат ) ҡ. йөкм. ҡар. бығаулау, понуд. от бығаулау. К Батша һалдатты бығаулатып, бикләп ҡуя. Әкиәттән. Ә был арала батша Барсындың мәһәр менән ҡайтып килеүен күреп, ҡапҡаларҙы бикләтә, ишектәрен бығаулата. Халыҡ ижадынан.
БЫҒАУЛАУ (бығаула-) (Р: заковывать в оковы; И.: shackle; T: zincirlemek) ҡ.
Бығау менән ҡоршау, тышау. □ Заковывать в кандалы, оковы кого-что; наде
вать кандалы, оковы на кого-что; надевать путы (железные). Аяҡты бығаулау. Атты бығаулап ебәреү. И [Миңнеғәлиев:] Батша түрәләре беҙҙең кеүек эшселәрҙе бығаулай. А. Таһиров. Йософто бығаулап, арыҡ бер дөйәгә ултырталар. «Йософ ҡиссаһы».
БЫҒЫМ (Р: ложное ребро; И.: false rib; T: sahte kaburga) и. анат.
Бил тәңгәлендәге күкрәк һөйәгенә тоташмаған йомшаҡ ҡыҫҡа ҡабырға. □ Ложное ребро. Бығым ҡаҙыһы. Бығым һөйәге.
БЫҒЫМ ҠАБЫРҒА и. анат. ҡар. бығым. Бығым ҡабырға ҡаҙыһы.
БЫҒЫМ ҺӨЙӘГЕ (Р: подвздошная кость; И.: iliac bone; T: kalça kemiği) и. анат.
Янбаш һөйәген тәшкил итеүсе иң эре яҫы һөйәк. □ Подвздошная кость. Бығым һөйәге сайраған.
БЫҒЫР-БЫҒЫР (Р: подражание шуму густой массы; И.: imitation of incoherent conversation; T: fokur fokur) оҡш.
Ҡуйы нәмә ҡайнағанда, ҡайнаған кеүек һауа урғылғанда сыҡҡан тауышты йәки ауыҙ эсенән әйтелгән аңлайышһыҙ тауышты белдергән һүҙ; буғыр-буғыр. □ Подражание шуму густой массы или звуку невнятного разговора. Ж Ул арала ут өҫтөндә ултырған сәйнүк тә бығыр-бығыр ҡайнап, ҡапҡасты сылтырата башланы. М. Ғафури. Таҙҙың ағалары таш табып алып, түңгәк тултырылған тоҡтоң ауыҙына бәйләй ҙә һыуға ташлай. Тоҡ бығыр-бығыр килеп һыуға бата. Әкиәттән.
БЫҒЫРЛАҠ с. диал.
1. ҡар. бупылдаҡ II. Бығырлаҡ булыу.
2. һаҡау. □ Говорящий невнятно, косноязычный. Бығырлаҡ бала.
БЫҒЫРЛАТЫУ (бығырлат-) ҡ. йөкм. ҡар. бығырлау, понуд. от бығырлау. Йәшелсәне үтә ҡыҙыу утта бығырлатып бешерергә ярамай.
БЫҒЫРЛАУ (бығырла-) (Р: бурлить; И.: seethe; T: fıkırdamak) ҡ.
1. Бығыр-бығыр итеү, бығыр-бығыр килеү; буғырлау. □ Бурлить, клокотать. Сәйнүктә сәй бығырлап ҡайнай. М Ҡа
444