Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 493 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БЭЙ
БӘЗЕР (Р.: вытаращенный; И.: goggleeyed, bulging; T.: parlak göz) c.
Мызлап янып торған (куҙгә ҡарата).
□ Вытаращенный (о глазах). Бәзер куҙ.
БӘЗ Л ӘТЕҮ (бәзләт-) ҡ. диал. ҡар. бәз-рәйтеү. Куҙҙе бәзләтеп ҡарау. ■ Малайҙар .. бер аҙ куҙҙәрен бәзләтешеп торҙолар ҙа ҡабаланып [һыу инергә] сисенә башланылар. Р. Солтангәрәев.
БӘЗЛӘҮ (бәзлә-) ҡ. диал. ҡар. бәзрәйеү.
Куҙе бәзләп тора.
БӘЗРЕЙ с. диал. ҡар. бәзер. Бәзер куҙ.
БӘЗРӘЙЕҮ (бәзрәй-) (Р: выпучиться;
И.: stare; goggle; T.: fırlamak) ҡ.
Мызлап янып текәлеү (куҙгә ҡарата).
□ Выпучиться (о глазах). Бәзрәйеп ҡарау. Куҙҙәре бәзрәйеп тора. ■ [Ғилмандың] ирендәре һалынып тошто, һул сикәһе һулҡылдап тартырға тотондо, куҙҙәре бәзрәйҙе. Я. Хамматов.
БӘЗРӘЙЕШЕҮ (бәзрәйеш-) ҡ. урт. ҡар. бәзрәйеү, взаимн. от бәзрәйеү. Бәзрәйешеп ултырыу.
БӘЗРӘЙТЕҮ (бәзрәйт-) (Р: пялить; И.: stare (at); T.: gözleri dikmek) ҡ.
Мызлатып, ныҡ итеп текәлтеү (куҙҙе).
□ Пялить, таращить (глаза). Куҙҙе бәзрәй-mey. ■ Этҡол кемдәндер йәшенгән кеуек, куҙҙәрен бәзрәйтеп, тирә-яғына ҡараны. Ғ. Дәүләтшин. Ә ҡыҙҙан арттараҡ, моронон ҡарға тығып, куҙен бәзрәйтеп, бер эт шыңшып ята, ти. Әкиәттән.
БӘЗӘКӘЙЛӘҮ (бәзәкәйлә ) ҡ. диал. ҡар. сәнскәкләү. ■ Көтөуҙән һыйырҙар бә-зәкәйләп ҡайта башланы. Һ. Дәүләтшина.
БӘИН [ғәр. lA] (Р: очевидный; И.: evident; T.: açık) с.
Асыҡ күренеп торған, билдәле. □ Ясный, очевидный, явный. Бәин эш.
БӘЙНӘ [ғәр. (Р: очевидный факт; И.: obvious fact; T.: beyyine) и.
Ап-асыҡ дәлил. □ Очевидный факт. Бәйнә килтереу.
БЭЙ I [дөйөм төрки бағ ‘бау’] (Р: завязка; И.: tie, string; T.: bağ) и.
1. Берәй нәмәне быуыу йәки ҡуша нығытыу өсөн бороп, ишеп әҙерләнгән еп;
бау. □ Завязка, привязь. Ҡыл бәй. Сус бәй. Алъяпҡыс бәйе. Кәпәс бәйе. ■ [Үмәр ҡарт] ҡапҡаның сус бәйе ныҡмы икән тип, ҡабат-ҡабат тартып ҡараны, һ. Дәүләтшина.
2. Мал-тыуар, эт-ҡошто, китеп бармаһын өсөн, берәй нәмәгә ҡуша беркетә торған арҡан йәки сынйыр; бау. □ Завязка, привязь. Бәйгә ҡуйыу. Бәйҙәге эт. ■ Кейеҙбай бәйҙә торған кук толпарҙың теҙгенен сисә. Әкиәттән. • Булыр ҡолон бәйҙә уйнар. Мәҡәл.
3. кусм. Кешенең иркен тотҡарлаған кәртә. □ Границы, рамки, ограничивающие свободу. Бәйгә алыу. Бәйҙә тотоу. Бәйҙән ысҡыныу.
4. миф. Юл, яҙмыш, ғүмер символы.
□ Символ дороги, пути, судьбы, непрерывности жизни, долголетия.
♦ Бәйҙә тотоу иркен сикләү, ҡаты күҙәтеү аҫтында тотоу. □ Ограничивать свободу, держать под наблюдением. Бәйҙән ысҡынған эт кеүек бик шашҡан, ҡоторған кешегә ҡарата әйтелә. □ Как с цепи сорвался. Бәйҙән ысҡыныу иреккә сығыу. □ Как с цепи сорваться; выйти на волю. ■ Был йугәнһеҙлек, ҡапыл бәйҙән ысҡыныу уның сәләмәтлеген тиҙ ҡаҡшатты, өс ай тигәндә Гәрәйҙең ҡулдары ҡалтырауыҡҡа әйләнде... Зиһене ысындан да таралды. Б. Бикбай.
БӘЙ II (бәй-бәй) [төрки] (Р.: ба; И.: оһ!; Т.: оһ) ымл.
1. Аптырағанда, ғәжәпләнгәндә әйтелә.
□ Ба (межд. выражает удивление, изумление). ■ [Иркәбикә инәй]: Бәй, был һин тугелме һуң, Хәмит балам? Ф. Рәхимғолова. Мин туп-тура Өфөгә юл тоттом. Бәй, ҡалаға килеуемә генә йәш яҙыусыларҙың кәңәшмәһе асылырға тора икән. С. Кулибай. [Ғәрифә:] Бәй, курмәй ҙә торамсы, һин тугелме һуң, Уйылдан? Н. Мусин. Тәнзилә әбей тәҙрәнән ҡараны ла: «Бәй, бәй, был Хафиз кейәу тугелме һуң? Кем менән сәкәләшә икән?» — тип урамға сыҡты. М. Тажи. Бәй, Аҡселәнде бик шәп тә, иртә лә ташыр тигәйнең бит, ә ул ҡымшанырға ла уйламай әле. Б. Бикбай. Бәй, уғаса ямғыр шыптырлатып ҡоя башламаһынмы? К. Кинйәбулатова.
493
БӘЗЕР (Р.: вытаращенный; И.: goggleeyed, bulging; T.: parlak göz) c.
Мызлап янып торған (куҙгә ҡарата).
□ Вытаращенный (о глазах). Бәзер куҙ.
БӘЗ Л ӘТЕҮ (бәзләт-) ҡ. диал. ҡар. бәз-рәйтеү. Куҙҙе бәзләтеп ҡарау. ■ Малайҙар .. бер аҙ куҙҙәрен бәзләтешеп торҙолар ҙа ҡабаланып [һыу инергә] сисенә башланылар. Р. Солтангәрәев.
БӘЗЛӘҮ (бәзлә-) ҡ. диал. ҡар. бәзрәйеү.
Куҙе бәзләп тора.
БӘЗРЕЙ с. диал. ҡар. бәзер. Бәзер куҙ.
БӘЗРӘЙЕҮ (бәзрәй-) (Р: выпучиться;
И.: stare; goggle; T.: fırlamak) ҡ.
Мызлап янып текәлеү (куҙгә ҡарата).
□ Выпучиться (о глазах). Бәзрәйеп ҡарау. Куҙҙәре бәзрәйеп тора. ■ [Ғилмандың] ирендәре һалынып тошто, һул сикәһе һулҡылдап тартырға тотондо, куҙҙәре бәзрәйҙе. Я. Хамматов.
БӘЗРӘЙЕШЕҮ (бәзрәйеш-) ҡ. урт. ҡар. бәзрәйеү, взаимн. от бәзрәйеү. Бәзрәйешеп ултырыу.
БӘЗРӘЙТЕҮ (бәзрәйт-) (Р: пялить; И.: stare (at); T.: gözleri dikmek) ҡ.
Мызлатып, ныҡ итеп текәлтеү (куҙҙе).
□ Пялить, таращить (глаза). Куҙҙе бәзрәй-mey. ■ Этҡол кемдәндер йәшенгән кеуек, куҙҙәрен бәзрәйтеп, тирә-яғына ҡараны. Ғ. Дәүләтшин. Ә ҡыҙҙан арттараҡ, моронон ҡарға тығып, куҙен бәзрәйтеп, бер эт шыңшып ята, ти. Әкиәттән.
БӘЗӘКӘЙЛӘҮ (бәзәкәйлә ) ҡ. диал. ҡар. сәнскәкләү. ■ Көтөуҙән һыйырҙар бә-зәкәйләп ҡайта башланы. Һ. Дәүләтшина.
БӘИН [ғәр. lA] (Р: очевидный; И.: evident; T.: açık) с.
Асыҡ күренеп торған, билдәле. □ Ясный, очевидный, явный. Бәин эш.
БӘЙНӘ [ғәр. (Р: очевидный факт; И.: obvious fact; T.: beyyine) и.
Ап-асыҡ дәлил. □ Очевидный факт. Бәйнә килтереу.
БЭЙ I [дөйөм төрки бағ ‘бау’] (Р: завязка; И.: tie, string; T.: bağ) и.
1. Берәй нәмәне быуыу йәки ҡуша нығытыу өсөн бороп, ишеп әҙерләнгән еп;
бау. □ Завязка, привязь. Ҡыл бәй. Сус бәй. Алъяпҡыс бәйе. Кәпәс бәйе. ■ [Үмәр ҡарт] ҡапҡаның сус бәйе ныҡмы икән тип, ҡабат-ҡабат тартып ҡараны, һ. Дәүләтшина.
2. Мал-тыуар, эт-ҡошто, китеп бармаһын өсөн, берәй нәмәгә ҡуша беркетә торған арҡан йәки сынйыр; бау. □ Завязка, привязь. Бәйгә ҡуйыу. Бәйҙәге эт. ■ Кейеҙбай бәйҙә торған кук толпарҙың теҙгенен сисә. Әкиәттән. • Булыр ҡолон бәйҙә уйнар. Мәҡәл.
3. кусм. Кешенең иркен тотҡарлаған кәртә. □ Границы, рамки, ограничивающие свободу. Бәйгә алыу. Бәйҙә тотоу. Бәйҙән ысҡыныу.
4. миф. Юл, яҙмыш, ғүмер символы.
□ Символ дороги, пути, судьбы, непрерывности жизни, долголетия.
♦ Бәйҙә тотоу иркен сикләү, ҡаты күҙәтеү аҫтында тотоу. □ Ограничивать свободу, держать под наблюдением. Бәйҙән ысҡынған эт кеүек бик шашҡан, ҡоторған кешегә ҡарата әйтелә. □ Как с цепи сорвался. Бәйҙән ысҡыныу иреккә сығыу. □ Как с цепи сорваться; выйти на волю. ■ Был йугәнһеҙлек, ҡапыл бәйҙән ысҡыныу уның сәләмәтлеген тиҙ ҡаҡшатты, өс ай тигәндә Гәрәйҙең ҡулдары ҡалтырауыҡҡа әйләнде... Зиһене ысындан да таралды. Б. Бикбай.
БӘЙ II (бәй-бәй) [төрки] (Р.: ба; И.: оһ!; Т.: оһ) ымл.
1. Аптырағанда, ғәжәпләнгәндә әйтелә.
□ Ба (межд. выражает удивление, изумление). ■ [Иркәбикә инәй]: Бәй, был һин тугелме һуң, Хәмит балам? Ф. Рәхимғолова. Мин туп-тура Өфөгә юл тоттом. Бәй, ҡалаға килеуемә генә йәш яҙыусыларҙың кәңәшмәһе асылырға тора икән. С. Кулибай. [Ғәрифә:] Бәй, курмәй ҙә торамсы, һин тугелме һуң, Уйылдан? Н. Мусин. Тәнзилә әбей тәҙрәнән ҡараны ла: «Бәй, бәй, был Хафиз кейәу тугелме һуң? Кем менән сәкәләшә икән?» — тип урамға сыҡты. М. Тажи. Бәй, Аҡселәнде бик шәп тә, иртә лә ташыр тигәйнең бит, ә ул ҡымшанырға ла уйламай әле. Б. Бикбай. Бәй, уғаса ямғыр шыптырлатып ҡоя башламаһынмы? К. Кинйәбулатова.
493